Krzczonowski Park Krajobrazowy
| Rok utworzenia | 1990 |
|---|---|
| Powierzchnia | 12421,00 ha |
| Otulina | 13854,00 ha |
| Położenie | Wyżyna Lubelska / Wyniosłość Giełczewska |
| Jednostka odpowiedzialna | Ośrodek w Lubartowie |
SZLAK ZABYTKÓW ARCHITEKTURY DOLINY GIEŁCZWI
Wyniosłość Giełczewska urzeka krajobrazami, na które składają się: pojedyncze wzgórza (ostańce denudacyjne) zbudowane z twardych, odpornych na erozję piaskowców krzemionkowych, lessowe wąwozy, źródła oraz lasy poprzecinane kolorowymi pasami pól. Na szczególną uwagę zasługują głęboko wcięte, malownicze doliny rzek, cenne pod względem przyrodniczym i kulturowym. Jedną z nich jest dolina Giełczwi.
DOLINA GIEŁCZWI
Giełczew, zwana Giełczewką (lewy dopływ Wieprza), to największa rzeka odwadniająca Wyniosłość Giełczewską, która bierze swój początek we wsi Giełczew Druga (będącej częścią wsi Giełczew), w źródle bijącym na wysokości 260 m n.p.m. Od źródeł ma dolinę dobrze wykształconą, stromościenną z płaskim dnem. W górnym odcinku, na długości około 20 km płynie korytem o naturalnym charakterze, mimo zmian wprowadzonych przez ludzi. Od Częstoborowic do ujścia w Siostrzytowie, jest uregulowana. W Piaskach zmienia kierunek z południkowego na zbliżony do równoleżnikowego. Odtąd płynie szeroką na kilkaset metrów doliną, której dno w latach 60. XX wieku poddano pracom melioracyjnym. Giełczew (po 50 km biegu) wpada do Wieprza na wysokości 165 m n.p.m. Jej średni spadek wynosi 2,1‰, niesie średnio 1,4 m3/s wody.
Dorzecze Giełczwi jest silnie rozcięte erozyjnie. Większość dolin nie prowadzi stale wody. Głównymi dopływami Giełczwi są: Radomirka (zwana Bełzą, o długości 15 km i powierzchni zlewni 89,7 km2) oraz Sierotka (uchodząca do Giełczwi w Piaskach, o długości 8 km i powierzchni zlewni 38 km2). Oba dopływy są lewobrzeżne, dlatego dorzecze Giełczwi jest wybitnie asymetryczne. W górnej części dorzecza odznaczającego się dużymi walorami przyrodniczymi oraz kulturowymi, utworzono Krzczonowski Park Krajobrazowy. Ponad 80% jego powierzchni mieści się w dorzeczu rzeki Giełczwi.
Dolina Giełczwi zapewnia ciągłość szaty roślinnej oraz funkcjonuje jako szlak sezonowej migracji zwierząt. Pełni także ważną rolę na poziomie regionalnym, bo łączy obszary dwóch parków krajobrazowych: Krzczonowskiego oraz Nadwieprzańskiego.
Dolina Giełczwi ma bogatą przeszłość historyczną, na jej terenie znajdują się liczne zabytkowe pamiątki z zamierzchłych czasów. Stan zachowania zabytków jest mocno zróżnicowany, od bardzo dobrego po zły – wymagający pilnej interwencji. Część z nich znajduje się w rękach prywatnych i z wolna odzyskuje swój pierwotny blask i funkcje.
Do najcenniejszych zabytków kultury materialnej należą kościoły, czasem zespoły kościelne (Pilaszkowice, Częstoborowice, Piaski, Biskupice). Dopełnieniem sakralnego krajobrazu są kapliczki i krzyże przydrożne, które można spotkać na polach, pod lasami i nad rzekami.
Trwałym elementem krajobrazu Doliny Giełczwi są dawne założenia dworskie i parkowe.
Do dzisiejszych czasów zachowało się kilka zespołów dworsko-parkowych oraz folwarcznych w miejscowościach: Sobieska Wola Pierwsza, Dąbie, Pilaszkowice, Rybczewice, Stryjno Kolonia, Wygnanowice, Gardzienice Pierwsze, Gardzienice Drugie, Brzezice i Struża Kolonia. Pełnią one ważną rolę poznawczą, kulturową, krajobrazową i historyczną.
ZABYTKI KRZCZONOWSKIEGO PARKU KRAJOBRAZOWEGO I JEGO OTULINY
- Sobieska Wola Pierwsza
- Pilaszkowice
- Pilaszkowice Bazar
- Częstoborowice
- Częstoborowice
- Rybczewice
- Stryjno Kolonia
- Wygnanowice
informacje o obiektach opracowano na podstawie publikacji „Ewidencja zasobów dziedzictwa historyczo-kulturowego terenu LGD „Dolina Giełczwi”, 2012.
Sobieska Wola Pierwsza
zespół dworsko-parkowy
Wieś leżąca w górnym biegu rzeki Giełczew (południowa granica Krzczonowskiego PK) znana była już w drugiej połowie XV wieku. W 1461 roku jako Wola Gyelczewska lub Wola Gielczwiczka, a od 1462 roku Gielczewicka, Gielczowiczka i Giełczewska. W 1465 roku jako Wola Wyszmuntowska należała do Stanisława i Jana Pełków. W 1496 roku dziedzicem wsi został Stanisław z żoną Katarzyną, córką podsędka lubelskiego Piotra Pszonki. W 1529 roku zapisano ją jako Gielcziczka Vola i Wola Domini – własność Sobyenski, Sobyeuski czyli Sobieskich.
Najprawdopodobniej Sebastian Sobieski, syn Stanisława, a wnuk Mikołaja z Sobieszyna, żeniąc się z Barbarą Giełczewską, stał się pierwszym z rodu Sobieskich dziedzicem miejscowości, z czasem nazwanej Wolą Giełczewską, a następnie Wolą Sobieskich (Sobieską), którą władali kolejno Jan Sobieski senior i jego syn Marek, senator, chorąży nadworny koronny, kasztelan i wojewoda lubelski – dziadek przyszłego króla Jana III Sobieskiego. W 1547 roku Marek Sobieski posiadając już Wolę Giełczewską, nazywana Sobieską, nabył lub otrzymał z posagiem żony Katarzyny Tęczyńskiej, niedalekie stare Pilaszkowice i Wolę, nazywaną przez jakiś czas Wolą Pilaszkowską.
Na przełomie XVI i XVII wieku Sobiescy postawili w Woli Sobieskiej, okazały dwór i otoczyli go parkiem krajobrazowym z pięknym drzewostanem. W latach 1668–1673 Wola Sobieska stała się oficjalną nazwą dóbr i wsi. Obecny dwór wzniesiono w pierwszej połowie XIX wieku. Zamieszkała w nim Regina Stryjeńska w całym regionie prowadząca ożywioną działalność kulturalną i towarzyską. W latach 1831–1845 na stałe mieszkał tu Piotr Stryjeński, głowa rodu z linii lubelskiej. W latach 1867–1886 właścicielem zespołu dworskiego był Konstanty Goniewski, kolejnym Władysław Lewiński, od którego w 1896 roku majątek zakupił Bogdan Rzewuski. Spadkobierca Bogdana, Fabian Rzewuski sprzedał część dóbr w 1900 roku Moszkowi Wolfowi Pelcowi i odsprzedał w częściach Katarzynie Basik i Janowi Podgórskiemu. Kolejnym właścicielem został Faustyn Płachecki. W 1911 roku dobra zakupił Tomasz Watson i w 1912 roku gruntownie wyremontował świeżo nabyty dwór i obiekty gospodarcze. W 1927 roku dobra w Woli Sobieskiej otrzymała w spadku Janina Watson. Od 1931 roku Stachowiczowa, która gospodarzyła tutaj do lata 1944 roku.
W okresie międzywojennym prowadzono tu hodowlę zarodową koni czystej krwi arabskiej i hodowlę ryb. W wyniku dewastacji budynków gospodarczych, dworu i parku, pierwotna kompozycja zespołu uległa zatarciu. Obecnie ma ona kształt zbliżony do prostokąta, ale trudno jest wydzielić poszczególne elementy dawniej tworzące cały zespół. Zachowany układ przestrzenny parku, ze starymi alejami dojazdowymi obsadzonymi wiekowymi lipami sugeruje, iż tworzyły one regularne kwatery ogrodowe. Przypuszczalnie w XIX wieku przekształcono go w park krajobrazowy. Dojazd do majątku możliwy był od południa aleją obsadzoną lipami i kasztanowcami, rozdzielającą się przy stajniach wierzchowych na odnogę prowadzącą na północ obok zabudowań gospodarczych do dworu, i drugą biegnącą na wschód i skręcającą na północ, do wjazdu od strony wschodniej. Drugi dojazd prowadził wzdłuż północnego brzegu rzeki Giełczwi i stawów rybnych, przekraczał rzeczkę i obok młyna kierował się na zachód do dworu. Centralną częścią zespołu był dwór usytuowany w parku krajobrazowym. Od południa i wschodu do parku przylegał sad owocowy i warzywniak. Folwark z budynkami gospodarczymi, usytuowanymi w kształcie podkowy (spichlerz, stajnia, obora, stodoła), przylegał prawie bezpośrednio do parku od zachodu. Czworaki znajdowały się na północny zachód od dworu, przy stawach rybnych i Giełczwi, stanowiąc granicę parku od północy.
Stary, drewniany dwór należący do Sobieskich, w 1939 roku rozebrano ze względu na zły stan techniczny, a stojącą przy nim część murowaną gruntownie wyremontowano. W 1944 roku majątek rozparcelowano. W latach 50. XX wieku dwór, park i całe jego otoczenie podupadło. Rozebrano walące się obiekty gospodarcze i czworaki. Nie zabiegano o remonty, estetykę i wystrój zewnętrzny parku i otoczenia. Do czasów współczesnych zachował się zarys alei grabowej i starych lip. Zniknęły sad owocowy i warzywnik dworski za parkiem, a także stare spichlerze, stajnie, obory i stodoły przylegające do parku. W 2003 roku dwór trafił w ręce prywatne.
Pilaszkowice
kościół filialny
W XVII wieku Jakub Sobieski, właściciel Pilaszkowic, zobligował w testamencie swoich synów Marka i Jana, późniejszego króla polskiego, do budowy w Pilaszkowicach kościoła. Jan Sobieski nie zdecydował się na ufundowanie świątyni, a polecił rozebrać ze względu na brak wyznawców cerkiew prawosławną znajdującą się w miejscu zwanym Popowem.
Testament Jakuba Sobieskiego symbolicznie wypełniono w 1985 roku, kiedy z ulicy Kunickiego w Lublinie (dzielnica „Dziesiąta”), przeniesiono do Pilaszkowic neogotycki kościół Najświętszego Serca Pana Jezusa, projektu lubelskiego architekta Tadeusza Witkowskiego.
To kościół drewniany o konstrukcji sumikowo-łątkowej z niewyodrębnionym z nawy prezbiterium zamkniętym trójbocznie, z dwoma ukośnie ustawionymi zakrystiami. Od frontu znajduje się wieża konstrukcji słupowej, o ścianach zwężających się ku górze, nadbudowana częściowo nad nawą i poprzedzona kruchtą, zwieńczona hełmem baniastym z latarnią. Wejścia do wieży i zakrystii poprzedzono gankami. Dach budowli jest jednokalenicowy z sześcioboczną wieżyczką na sygnaturkę, zwieńczoną hełmem baniastym z latarnią. Ściany kościoła wzniesiono przeważnie z podkładów kolejowych, gdyż świątynia powstała w dzielnicy zamieszkałej przez kolejarzy, a zużyte podkłady kolejowe były najtańszym materiałem budowlanym. Kościół przeniesiono z wyposażeniem, w tym z ołtarzem głównym z 1967 roku, składającym się mensy i dużego krzyża, w środku którego znajduje się obraz Najświętszego Serca Jezusa w kolistej ramie z promieniami.
Kościół funkcjonuje jako kościół filialny parafii Częstoborowice. W latach 2002–2005 świątynia była poddana gruntownej renowacji. Na wieży umieszczono dzwon o wadze 230 kilogramów, ufundowany z okazji 25-lecia pontyfikatu Jana Pawła II.
Pilaszkowice Bazar
zespół dworsko-parkowy: dwór, spichlerz, dawna gorzelnia, kapliczka z rzeźbą św. Jana Nepomucena, park wraz ze stawem i odcinkiem rzeki Giełczwi
Pierwsze wzmianki na temat wsi Pilaszkowice pochodzą z 1425 roku, kiedy Piotr z Dominowa osadził tu wieś królewską na prawie magdeburskim. Na początku XVI wieku wieś należała do rodu Tęczyńskich, następnie od początku XVII wieku do rodziny Sobieskich. W 1645 roku po śmierci Jakuba Sobieskiego, wieś z całym starostwem krasnostawskim otrzymał jego syn Jan (późniejszy król Polski Jan III Sobieski), któremu przypisuje się wzniesienie dworu i założenie przy nim barokowego ogrodu kwaterowego z XVII wieku, o czytelnym do dziś układzie z podwójnym szpalerem lipowym tworzącym trzy boki prostokąta. Na osi ogrodu od północy znajdował się dwór Sobieskich (zachowały się fundamenty), dziś stoi tu dwór z końca XIX wieku. Ogród reprezentował charakterystyczną dla Polski z XVII wieku formę kwater obrzeżonych lipami. Niedaleko chmielnika przebiega aleja lipowo-grabowa, w połowie której stoi figura Najświętszej Marii Panny z pierwszej połowy XX wieku. Lipami obsadzony był też dziedziniec z XVII wieku, położony po północnej stronie dworu. Obsadzenia miały zarys litery „M” na cześć Marii Kazimiery d’Arquin czyli Marysieńki. Nie zachowała się żadna zabytkowa lipa, ostatnie wycięto w 1947 roku.
Dawny dwór był letnią rezydencją króla. Prawdopodobnie zajmował centralną część nadrzecznego wzniesienia, na północ od niego znajdowały się zabudowania gospodarcze oraz duży staw w dolinie Giełczwi. Majątek w Pilaszkowicach pozostał w rękach rodziny Sobieskich do drugiej połowy XVIII wieku, kiedy syn Jana Sobieskiego, Jakub sprzedał dobra Szambekom. W 1794 roku podczas powstania kościuszkowskiego dwór spłonął. Na przełomie XVIII i XIX wieku dawny ogród powiększono o park krajobrazowy. W połowie XIX wieku właścicielem dóbr został senator Rudolf Braunschweig. Znajdowała się tu piękna rezydencja właściciela z parkiem, gorzelnią i młynem wodnym. W 1879 roku majątek odkupił hrabia Władysław Mielżyński. Dobra liczyły wówczas 2304 mórg. W folwarku było 10 budynków murowanych i 21 drewnianych. Na mocy spadku w 1884 roku właścicielem dóbr stał się Władysław Ślewiński. W 1886 roku po licytacji majątek przeszedł w ręce Epsztejnów, którzy zarządzali dobrami do 1944 roku. Inwentarz z 1930 roku wymieniał 17 budynków gospodarczych w majątku, 15 domów mieszkalnych dla służby, około 6 hektarów ogrodów warzywnych, chmielniki, 14 hektarów sadów owocowych.
W 1944 roku majątek rozparcelowano, zabudowania przejął Skarb Państwa. W latach 50. XX wieku park ze stawami, dwór i zachowane budynki gospodarcze przejęła Rolnicza Spółdzielnia Produkcyjna „Zwycięstwo” w Brzezicach z filią w Bazarze. Do dziś oprócz dworu zachowały się zabudowania gospodarcze folwarku, skupione w dwóch zespołach. Jeden tworzą zabudowania gorzelni (gorzelnia, magazyn spirytusu i rządcówka) zlokalizowane w dolinie rzeki Giełczwi. Natomiast spichlerz, fundamenty stodoły i obora (tak zwany Stary Folwark) usytuowane są na skraju wzgórza nad doliną rzeki, wzdłuż drogi dojazdowej do wsi Kolonia Pilaszkowice. Spichlerz i obora są w rękach prywatnych. W pobliżu stoi barokowa kapliczka z rzeźbą św. Jana Nepomucena, bezpośrednio nad rzeką Giełczwią za drewnianym mostkiem prowadzącym od gorzelni ku zabudowaniom wsi Bazar.
Częstoborowice
kościół paraf. pw. śś. Apostołów Piotra i Pawła z wystrojem wewnętrznym, dzwonnica-brama, kryte schody, drzewostan
Parafialny kościół wzniesiono w latach 1696–1720 staraniem księdza Aleksandra Zaborskiego. Spalony w 1785 roku, odbudowano i powiększono w 1794 roku z inicjatywy Stanisława Załęskiego, dziedzica Częstoborowic i księdza proboszcza Jakuba Palmowskiego.
Kościół w 1794 roku konsekrował biskup Jan Lenczowski. Niestety w 1827 roku świątynia spłonęła od uderzenia pioruna. Na przełomie XVIII i XIX wieku wybudowano mur cmentarny, dzwonnicę-bramną i kostnicę.
W latach 1885–1889 rozbudowano kościół, przekształcono zaplecze gospodarcze – wybudowano stajnię, oborę i spichlerz. Na początku XX wieku powstała nowa plebania. W 1918 roku restaurowano kościół, a w 1936 roku mur oporowy oraz bramy zachodnią i wschodnią. W latach 30. XX wieku w narożniku między dzwonnicą a murem oporowym wybudowano organistówkę. W latach 1992–1993 rozebrano budynek organistówki.
Kościół stoi na wzniesieniu wśród drzew, zwrócony prezbiterium na zachód. Jest murowany z kamienia, otynkowany i jednonawowy. Nawa prostokątna z kwadratową kruchtą znajduje się od wschodu. W części zachodniej rozszerzają ją dwie prostokątne płytkie kaplice. Prezbiterium jest prostokątne, węższe i niższe, z zakrystią od południa i skarbcem od północy. W nawie widać strop, kaplice są przesklepione kolebką, w prezbiterium jest sklepienie kolebkowo-krzyżowe, w zakrystii kolebkowe z lunetami. Wewnątrz nawa jest otwarta do kaplic arkadami, rozczłonkowana lizenami i płytkimi wnękami, w których widać przeprute okna. Otwór tęczowy zamknięto półkoliście, krucyfiks ma charakter barokowy. Chór muzyczny wsparty jest na trzech arkadach, pod nim od północy widać niewielką lokalność mieszczącą klatkę schodową. Z kruchty do nawy prowadzi malowany, późnobarokowy portal z końca XVIII wieku, iluzjonistyczny z otworem wejściowym zamkniętym półkoliście. W zwieńczeniu widać kartusz malowany z literami XSP (Ksiądz Palmowski). Z zewnątrz kościół opinają pilastry, nawa ma podziały ramowe i profilowany gzyms wieńczący. Fasada wschodnia jest trójdzielna, zwieńczona szczytem późnobarokowym z końca XVIII wieku, ze spływami wolutowymi i nowszymi sterczynami po bokach, ożywionymi pilastrami i lizenami. Dachy są dwuspadowe z wieżyczką na sygnaturkę nad nawą, nad zakrystią i skarbcem pulpitowe, kryte blachą. W kościele znajdują się cztery barokowe ołtarze boczne. Na chórze muzycznym są ośmiogłosowe organy.
W kościele znajduje się obraz Matki Boskiej Zwycięskiej uważany za własność króla Jana III Sobieskiego. Zgodnie z miejscową legendą obraz kilkakrotnie przenoszono w uroczystej procesji do Częstoborowic i kilkakrotnie w cudowny sposób wracał do Pilaszkowic, zanim na stałe zagościł w ołtarzu kościoła. Jan III Sobieski ufał w cudowną moc obrazu do tego stopnia, że zabierał go niemal na każdą wyprawę, oczywiście pod Wiedeń w 1683 roku, dokąd wyruszył z pobliskich Pilaszkowic.
Pierwszy mur cmentarny wybudowano na przełomie XVIII i XIX wieku. Mur wykonano z ciosów kamienia wapiennego (opoki), natomiast bramy i bramkę z czerwonej cegły. Skrzydła bramne są z kutego żelaza. W murze widać cztery eklektyczne kapliczki wybudowane na przełomie XVII i XIX wieku, murowane z ciosów kamienia wapiennego i cegły ceramicznej, otynkowane.
Dzwonnica-brama i kryte schody wzniesiono na przełomie XVIII i XIX wieku, są one murowane z ciosów kamienia wapiennego. Prostokątna, dwukondygnacyjna dzwonnica ma naroża ujęte lizenami. Od wschodu poprzedzają ją jednobiegowe, kryte, kamienne schody o 40 stopniach, z drewnianymi, dębowymi stopnicami i podstopnicami. Dach nad dzwonnicą jest czterospadowy, nad przybudówką schodową dwuspadowy pobity gontem. Dwa dzwony, pierwszy z 1587 roku, drugi z 1744 roku, odlał Wittwerck z Gdańska.
W murze cmentarnym jest sześć kapliczek o mensach wybrzuszonych i prostokątnych wnękach, zwieńczonych trójkątnymi frontami i daszkami dwuspadowymi krytymi blachą.
Częstoborowice
kaplica grobowa Drojeckich
Na cmentarzu parafialnym (Starym) znajduje się kaplica grobowa rodziny Drojeckich ze Stryjny, eklektyczna z elementami neogotyku, wzniesiona na przełomie XIX i XX wieku, pierwszy raz wzmiankowana w latach 20. XX wieku. Prezentuje rozpowszechniony na przełomie XIX i XX wieku „styl arkadowy”, obecny w wielu założeniach architektonicznych, który poza charakterystycznym detalem, charakteryzował się pozostawieniem nietynkowanych cegieł.
Kaplica stoi w centralnym miejscu cmentarza, zwrócona frontem ku głównej alejce wejściowej. Wzniesiono ją na planie prostokąta z czerwonej cegły, otynkowano wewnątrz, dach dwuspadowy kryto dachówką ceramiczną „karpiówką”. Krypta grobowa dostępna jest przez otwór w posadzce. Wejście zamyka dwuczęściowa krata metalowa z herbem Drojeckich, przedstawiającym tarczę z trzema pasami, u góry nad koroną hrabinowską znajduje się czasza, z której wygląda ku lewej stronie czarny pies. To herb Korczak.
Rybczewice
zespół dworsko-parkowy obejmujący: dwór, park krajobrazowy wraz z wewnętrzną aleją i układem wodnym, murowaną bramę wjazdową z dwiema furtkami i przyległymi od strony północnej odcinkami muru ogrodzeniowego, teren dawnej zabudowy gospodarczej i dawnych kwater ogrodów owocowych
Obiekt wzniesiono przypuszczalnie na początku XIX wieku, gdy dobra Rybczewice należały do rodziny Załęckich. Do początku XIX wieku wiadomości o właścicielach Rybczewic są skromne. Brak jest informacji o istnieniu tu siedziby szlacheckiej. Założenia dworsko-parkowe pochodzą z pierwszej połowy XIX wieku. Datę ustalono na podstawie oceny wieku najstarszych lip i dębów, rosnących w otoczeniu dworu. Dobra należały wtedy do Antoniego Załęskiego, następnie do jego dzieci, od których odkupiła je Klementyna z Sienawskich Załęska. W 1840 roku kupił je ksiądz Adam Korybut Woroniecki, w 1841 roku Ludwik Rembeliński, po którym odziedziczyła go żona i dzieci (Władysław Jan, Helena Julianna i Natalia Aleksandra Laura). W 1866 roku całość na publicznej licytacji wykupił Władysław Jan, przy którym pozostały przez 36 lat. Był to okres prosperity gospodarczej, powstały budynki gospodarcze i ogrodzenia z bramkami. Po śmierci Władysława Remblińskiego dobra odziedziczyły córki Róża Drojecka i Janina Baranowska. W 1906 roku kupił je Wojciech Rostworowski, w 1912 roku Juliusz Florkowski, który w 1919 roku rozprzedał część ziemi chłopom, resztę z dworem Marii Skarżyńskiej. W 1928 roku resztę dóbr nabył Władysław Kania, który był ich właścicielem do 1944 roku. W latach 50. XX wieku, w związku z adaptacją części rezydencjonalnej na cele szkolne, przebudowano budynki gospodarcze i zamurowano wjazd od strony zachodniej, zlikwidowano też stawy. W latach 60.–70. XX wieku rozebrano ruiny gorzelni i część spalonych budynków folwarcznych. W latach 80. XX wieku w miejscu stawów utworzono zbiornik retencyjny.
Zespół dworsko-parkowy rozbudowano w oparciu o stary układ drożny z wykorzystaniem ukształtowania terenu, większość budynków usytuowano w równinnej części zachodniej, w pobliżu drogi. Całość jest nieregularna, zbliżona kształtem do prostokąta. Z podziałem przez drogę Rybczewice–Fajsławice na część rezydencjonalną (południową) i folwarczną (północną), z naturalną wschodnią granicą na stawach hodowlanych (w ich miejscu w części południowej powstał zbiornik retencyjny, w części północnej łąki). Część rezydencjonalna miała dwa wjazdy, główny w pobliżu dworu od zachodu i boczny od północy przez starą bramę i aleję w kierunku południowym, z odgałęzieniem umożliwiającym dojazd przed dwór.
Dwór zajmujący centralną część zespołu jest murowany z kamienia i cegły. Po jego północnej stronie znajdują się przekształcone (adaptacja dla celów szkolnych) murowane budynki: stajni cugowej, obory, kurnika i stolarni (pierwotnie oficyna). Obecny układ jest częściowo zniekształcony przez powojenną zabudowę z szop i garaży, zwłaszcza dom nauczycielski. Pierwotny układ komunikacyjny między budynkami nie zachował się. Drzewa i krzewy w parku są w większości rodzime (kilka okazów pomnikowych). Od budynku stajni cugowej w na północ zachowało się murowane ogrodzenie. Do 2 listopada 2011 roku w dworze mieścił się Zespół Szkół Ogólnokształcących. Aktualnie przechodzi kapitalny remont.
Budynki części folwarcznej usytuowane są w trzech grupach. W pierwszej („gumno”) jest spichlerz i stodoła. Druga grupa to budynki gorzelni, z których zachował się przebudowany magazyn. Trzecia w pobliżu nieistniejącego stawu to budynki mieszkalne pracowników folwarku, z których zachował się przebudowany czworak, obecnie w posiadaniu prywatnym.
Murowane ogrodzenie i brama wjazdowa w części rezydencjonalnej powstały w końcu XIX wieku. Zachowany jest odcinek zachodni i łączący się z nim krótki odcinek północny oraz brama wjazdowa z ćwierćkolistymi odcinkami muru (w środkowej części granicy północnej). Brama wjazdowa z dwoma furtkami po bokach i zachowanymi fragmentami łączącego się z nimi ogrodzenia, ma plan zbliżony do podkowy. Całość zbudowana jest z wapienia, z elementami zdobniczymi z cegły ceramicznej pełnej, bez tynków.
Stryjno Kolonia
zespół dworsko-parkowy: dwór, ogród przekształcony w park, oficyna mieszkalna, stajnia cugowa
Pierwsze wzmianki na temat osady Stryjna pochodzą z XV wieku, kiedy była ona własnością Stryjeńskich (uważanych później za szlachtę kalwińską).
W drugiej połowie XVIII wieku majątek należy do Pawła i Zofii z Suchodolskich Stryjeńskich, od 1814 roku zarząd objął Piotr Paweł Stryjeński. Zadłużony majątek przejął Adam Łęski, a następnie jego siostra Tekla Łęska. W 1854 roku dobra we wsi Stryjno nabył Teofil Tatarowicz, w 1879 roku Aleksander Orsetti, który w 1880 roku przebudował murowane budynki: dwór, oficynę i stajnię cugową, według projektu architekta Kornela Gabrielskiego. W 1895 roku właścicielem stał się Zygmunt Drojecki i do 1917 roku majątek pozostał w rękach rodziny Drojeckich, którzy po zaciągnięciu szeregu pożyczek w Towarzystwie Kredytowym Ziemskim w Lublinie, wyprzedawali poszczególne części majątku. W 1917 roku okrojone dobra nabyli Leon i Emilia Bojarscy, a zadłużony majątek ulegał dalszemu rozproszeniu. W 1937 roku podczas licytacji resztówkę nabyła wieś Stryjno z przeznaczeniem na szkołę. Sady sprzedano okolicznym rolnikom, stare drzewa parkowe wyprzedano na budulec. W 1945 roku przebudowano dwór z przeznaczeniem na szkołę (funkcjonowała do 2003 roku). Po drewnianych budynkach gospodarczych nie pozostały nawet fundamenty. Stopniowemu zniszczeniu uległy sztuczna grota i drewniany pomost na stawie. Stawy zmieniły się w tereny bagniste. Część dawnego parku zamieniono na boisko i ogródki szkolne. Gazon obsadzono świerkami, założono szkółkę modrzewi.
Założenie dworsko-parkowy miało kształt zbliżony do trójkąta. Zespół otaczały stawy zasilane wodami Giełczwi i Radomirki. Warunki fizjograficzne pozwalają przypuszczać, że w miejscu obecnego dworu mógł istnieć dwór obronny z ogrodem (włoskim). Obecne założenie powstawało od drugiej połowy XVIII wieku do pierwszej połowy XIX wieku. Z Zygmuntem lub Pawłem Stryjeńskim wiąże się budowę murowanego, barokowego dworu datowanego na drugą połowę XVIII wieku. Na przełomie XVIII i XIX wieku powstała murowana oficyna, w pierwszej połowie XIX wieku stajnia z wozownią (do niedawna siedziba Ochotniczej Straży Pożarnej). W tym okresie powstało założenie ogrodowo-parkowe, którego powstaniem łączy się z Pawła Stryjeńskiego miłośnika ogrodów.
Po parku zachowały się szczątkowo dwie aleje lipowe i szpaler grabowy. Dominują samosiewy i nasadzenia współczesne z dominującą olszą czarną i wierzbą białą oraz graby, lipy, jesiony, klony, modrzew, brzoza i dąb.
Wygnanowice
dawny zespół dworski: dwór (z piecem i drewnianą dekoracją zewnętrzną), park z drzewostanem i aleją lipową
Pierwsza pisemna wzmianka o wsi pochodzi z 1409 roku, jej nazwa była zapisywana w źródłach jako: Wigna, Wignanow, Viknanonicze, Wignanów, Wignanowicze. Obecna nazwa Wygnanowice, prawdopodobnie pochodzi od nazwiska właścicieli, w dokumentach z 1507 roku wymieniono nazwisko Klemensa Jakuba de Wygnanowicze Wygnanowskiego. W późniejszych wiekach wieś należała do różnych rodów szlacheckich. Jej historia związana jest z dworem szlacheckim i funkcjonowaniem kościoła parafialnego.
Zespół dworsko-pałacowy składa się dworu z 1892 roku, o cechach architektury szwajcarskiej, częściowo parterowego, częściowo jednopiętrowego, otoczonego parkiem o powierzchni 6,5 hektarów, w którym rośnie 700 drzew, w tym dwa pomniki przyrody.
Pierwsza informacja o dworze pochodzi z 1669 roku, wtedy miała miejsce rewizja dworu i pozostałej części majątku, będących w rękach Marcina i Katarzyny Kaznowskich. Obok dworu wymieniono: stajnię, sernik z szopkami, oborę, szopę, chlew, spichlerz, browar i winnicę nad stawem. W czasie burzliwej historii dwór wielokrotnie rozbudowywano i remontowano (po pożarach). Majątek był dzielony. W 1903 roku został scalony przez Juliusza Florkowskiego. W czasie okupacji do 1941 roku, we dworze stacjonowały wojska niemieckie, w południowej części parku wybudowano baraki wojskowe. W 1946 roku znacjonalizowano majątek, we dworze powstała szkoła podstawowa. W 1974 roku obiekt przekazano resortowi Zdrowia i Opieki Społecznej. Obecnie jest w nim Dom Pomocy Społecznej dla Dorosłych. Część budynków folwarcznych (czworak) zaadaptowano do nowych funkcji (sklep, Ochotnicza Straż Pożarna). Dawną stodołę w latach 40. XX wieku przebudowano na kościół.
Założenie dworsko-parkowe obejmuje teren dawnego krajobrazowego parku dworskiego o kształcie nieregularnego wieloboku. Granica północna biegnie wzdłuż lokalnej drogi, przy której rosną lipy, jesiony i topole. Granicę południową wyznacza wąwóz częściowo zarośnięty starodrzewem. Od wschodu rozciąga się dolina Giełczwi, od zachodu przebiega dawna granica folwarku. Budynek dworu zwrócony frontem na zachód, stoi w centralnej części parku. Zachowana główna aleja dojazdowa do dworu, pierwotnie przechodziła w okrągły gazon z podjazdem pod elewację frontową. Przed frontem budynku rośnie regularny rząd drzew, który tworzył aleję łączącą dwór z budynkami gospodarczymi, obecnie nowym pawilonem dla pensjonariuszy usytuowanym frontem do budynku dworu. W zachodniej części parku rosną: lipy, kasztanowce, jesiony, klony, świerki, sosny, akacje i samosiewy.
Teren między dworem, a granicą północną porastają swobodnie zakomponowane stare lipy, jesiony, wiązy, wśród których widać pozostałości starej alejki grabowej. Przed elewacją tylną (był tu warzywnik) znajduje się rozległy teren, porośnięty trawą opadający ku dolinie rzeki.
POZOSTAŁE ZABYTKI DOLINY GIEŁCZWI
PUNKTY PRZYSTANKOWE:
informacje o obiektach opracowano na podstawie publikacji „Ewidencja zasobów dziedzictwa historyczo-kulturowego terenu LGD „Dolina Giełczwi”, 2012.
Gardzienice Pierwsze
pałac, dawna oficyna zamkowa, wraz z wystrojem wnętrza
Wieś Gardzienice według dostępnych źródeł należała początkowo do Snopkowskich, następnie do Orzechowskich. Zachowany do dziś pałac, pierwotnie dwór o cechach obronnych, położony na wysokiej skarpie doliny rzeki Giełczew wzniesiony został przed 1627 r. Tradycja umiejscawia w niższej części pałacu zbór różnowierczy co nie znajduje jednak historycznego potwierdzenia i być może wynika z faktu, że Gardzienice były siedzibą rodu Orzechowskich – zamożne szlacheckiej rodziny kalwińskiej, która temu wyznaniu pozostała wierna aż do XVIII w. W tym pierwotnie obronnym dworze nie istniało prawdopodobnie znaczące założenie ogrodowe.
Zespół pałacowy w Gardzienicach tworzą trzy budynki: dwór – pałac z początku XVII w., oficyna dworska z XVII w. oraz oficyna gospodarcza z II połowy XIX w., zgrupowane wokół dawnego dziedzińca połączonego z aleją dojazdową. Cały zespół otoczony jest parkiem o charakterze krajobrazowym.
Okazały, piętrowy budynek, powstał w latach 1610-1627 i był później kilkakrotnie przebudowywany. Cały majątek, wraz parkiem i dużym zespołem folwarcznym należał w przeszłości m.in. do pisarza koronnego Stefana Stanisława Czarnieckiego oraz do wojewody wołyńskiego Michała Potockiego.
Pałac z 1610-1627 zbudowany w miejscu wcześniejszego zamku (przebudowany w 1 poł. XIX wieku i w XX wieku). W 1689 r. został rozbudowany w stylu barokowym przez Zofię i Michała Potockich. Od północy pozostała nieprzebudowana część dawnej fortalicji zwanej przez mieszkańców Kaplicą Ariańską, z początków XVII w. ze sklepieniami łukowymi z lunetami w narożach. Nakryta jest manierystycznym szczytem dachowym. W latach 2011-2013 pałac wraz z Oficyną Południową, Oficyną Północną, spichlerzem i parkiem dworskim przeszedł całkowitą renowację.
Kompleksowa renowacja obiektu objęła wzmocnienie konstrukcji, wymianę dachu i wszystkich instalacji. We wnętrzach przywrócono pierwotny, dwutraktowy układ przestrzenny z odtworzeniem pierwotnych ciągów amfiladowych pomieszczeń. Przywrócona została istniejąca w wieku XVIII wielka sień na parterze. Główne wejście zostało przesunięte, zgodnie ze świadectwami ikonograficznymi na oś skrzydła północnego. Wykorzystano poddasze (pracownie, garderoby) oraz piwnice, które będą służyć za pomieszczenia ekspozycyjne. Na zewnątrz obiektu wyeksponowano pozostałości dawnego zamku, odkryte w trakcie badań archeologicznych.
W oficynie dworskiej znajduje się jedno z najcenniejszych zabytkowych wnętrz Lubelszczyzny – Sala Kominkowa, zwana Kafelkową. Jej ściany ozdobione są niebieskimi kaflami holenderskimi z początku XVIII wieku. Ręcznie malowane płytki przedstawiają stroje i pejzaże Holandii. W pomieszczeniu zachował się również rokokowy kominek z połowy XVIII wieku.
W Gardzienicach odnajdziemy również ruiny budynku mieszkalnego, tzw. rządcówki z 1900 roku oraz młynarzówkę – budynek z końca XIX wieku należący niegdyś do właścicieli młyna.
Zaniedbany przez lata park został uporządkowany, wysadzono w nim rzadkie gatunki drzew i krzewów ozdobnych. Na terenie parku powstał niewielki ogród botaniczny i ogrody tematyczne (japoński, magiczny, herbarium).
Obiekt zachował w znacznym stopniu historyczny układ przestrzenny i cechy lokalnej dominanty widokowej. Zespół pałacowy dzięki swemu położeniu stanowi historyczną dominantę przestrzenną w dolinie rzeki Giełczew i charakterystyczny element przestrzenny kulturowego krajobrazu.
Zespół pałacowo-parkowy jest siedzibą Ośrodka Praktyk Teatralnych „Gardzienice”, które wystawia tu oryginalne spektakle, będące efektem nieustannych poszukiwań twórczych i warsztatów, ściągających do wsi nad Giełczew miłośników teatru z wielu krajów świata.
Gardzienice Drugie „Borek”
pozostałości parku, ruiny pałacu, aleja dojazdowa
Borek stanowił folwark w zespole dóbr gardzienickich. W skład dominium gardzienickiego wchodziły ponadto w 2 poł. XIX w. sąsiednie folwarki Żegotów i Pogranicznik oraz 2 wsie: Gardzienice i Wola Gardzienicka. Na krótko przed 1880 r. Borek odłączono od reszty dóbr, w ramach rodzinnego podziału majątku. Folwark Borek – Granicznik (nazwa występująca w dokumentach) przypadł Lemańskim, dla których stał się główną siedzibą po wzniesieniu okazałego postklasycystycznego dworu, zaprojektowanego przez nieznanego architekta. W tym samym czasie, ośrodek dóbr z pałacem, przeszedł w ręce Augusta Iwańskiego h. Jastrzębiec, znanego hodowcy koni. Borek pozostawał własnością Lemańskich do 1907 r., kiedy to przeszedł do Felicji de domo Lemańskiej – za Arturem Rzewuskim h. Krzywda. W rękach Rzewuskich folwark dotrwał do II wojny światowej, a w 1944 r. został upaństwowiony. Budynek dworu początkowo przeznaczono na szkołę podstawową. Opuszczony od latach 80 XX wieku i doprowadzony do ruiny, ze zdewastowanym parkiem, odzyskany został przez spadkobierców dawnych właścicieli.
Zespół dworsko-parkowy usytuowany jest na zachodnim brzegu rzeki Giełczwi. Dojazd do dworu – zabytkowa aleja lipowa. Dwór w przeszłości składał się z dwóch części – skrzydeł; parterowej dłuższej od południa i piętrowej od północy. Obie części zwieńczone były dwuspadowymi dachami usytuowanymi prostopadle wobec siebie. Obiekt fasadą zwrócony jest na południe. Część gospodarczą ulokowano na zachód od parku. Budynek wzniesiony z kamienia wapiennego; tynkowany. Częściowe przemurowania z cegły.
Park w Gardzienicach – Borku powstał w miejscu dawnego lasu, zachowując naturalny półdziki charakter, gdzie następnie właściciele dosadzali rzadsze gatunki drzew. Z tych ostatnich zachował się jesion wyniosły odmiany „Pendula” (Fraxinus excelsior), klon jawor - „Atropurpureum” (Acer pseudoplatanus), modrzew europejski (Larix decidua), wielkie okazy topoli białej (Populus alba), oraz liczne, stare osobniki lipy drobnolistnej (Tilia cordata) i krymskiej (Tilia euchlora), jesionu wyniosłego (Fraxinus excelsior) i kasztanowca białego (Aesculus hippocastanum). Park zajmuje około 4 ha na łagodnym wzniesieniu, ze spadkiem w kierunku pradoliny rzeki Giełczwi. Z tego miejsca jest wspaniały widok na część wsi Gardzienice, tzw. Podzamcze i dalej na las, Korkoszówkę i Giełczew, leżące na przeciwległym skraju doliny. Park w swoim zasadniczym zarysie przetrwał do dnia dzisiejszego.
Podczas I wojny światowej, gdy przez Gardzienice przechodził front, we dworze na Borku mieścił się wojskowy szpital polowy, zaś w okresie II wojny światowej majątek często odwiedzali Niemcy. Stał się on również bazą zaopatrzenia i pomocy dla oddziałów partyzanckich.
Po wojnie majątek rozparcelowany wśród służby i małorolnych powoli tracił swój folwarczny charakter, zaś sam park i dwór pozostawały bez opieki. Obecny właściciel przeprowadził prace pielęgnacyjne w parku i przystąpił do odbudowy dworu.
Piaski
ruina dawnego zboru kalwińskiego
Budynek zboru powstał w latach 1783-85 w pobliżu istniejącego w tamtych czasach zamku. Początki zboru w Piaskach datowane są na rok 1644, kiedy to ówczesny właściciel miasta Adam Suchodolski zmienił wyznanie z ariańskiego na ewangelickie. Rok później istniejący zbór ariański został zamknięty, a jego teren przekazany ewangelikom. W 1650 r. dostali oni przywilej na założenie osobnego kościoła. W 1649 r. Suchodolski wybudował nowy kościół dla kalwinistów, który w następnym wieku został zniszczony. Na jego ruinach, w latach 1783-85, z inicjatywy Teodora Suchodolskiego, potomka Adama, rozpoczęto budowę nowej murowanej świątyni w stylu barokowo-klasycystycznym. Jednakże nie dane było świątyni długie istnienie. W 1849 r. z powodu licytacji dóbr należących do Suchodolskich, a następnie sprzedaży Piask parafia ta została zlikwidowana. Budynek zaś pozostał nieużytkowany, a z powodu braku jakichkolwiek prac przy nim, popadał w ruinę. Obecnie w dobrym stanie zachowały się fundamenty budynku, ściany zewnętrzne i wewnętrzne. Nie pozostało natomiast żadnych śladów ze stropów, konstrukcji dachowej, pokrycia dachu oraz wyposażenia. Otoczony resztkami muru ogrodzeniowego ceglanego, który swoim zarysem powtarza w sposób prawie identyczny plan kościoła. Na fryzie dolnej, frontowej kondygnacji ślady po cyfrach rzymskich MDCCLXXXV.
Obiekt frontem zwrócony na wschód. Murowany z cegły, otynkowany, zachowany po gzyms wieńczący. Jednoprzestrzenny (salowy), zamknięty od zachodu trójbocznie. Na rzucie prostokąta, z czworoboczną, dwukondygnacjową wieżą od frontu z kruchtą w przyziemiu. Wnętrze rozczłonkowane parami pilastrów, pierwotnie kryte stropem. Boczne części fasady zwieńczone obeliskami. Ponad oknem górnej kondygnacji niegdyś tablica fundacyjna, poniżej zachowany kartusz z herbem Janina – Suchodolskich.
Obok ruin znajduje się cmentarz przykościelny. Całe wzgórze porośnięte było niegdyś gęstym lasem brzozowym, obecnie sosnowym. Ołtarz i barokowa ambona z XVI w. obecnie znajdują się w Kościele Ewangelicko-Augsburskim w Lublinie.
W latach 2019-2020 odrestaurowano część elewacji i zabezpieczono mury kościoła przed dalszą degradacją. Teren wokół ruin zboru został uporządkowany i udostępniony dla zwiedzających.
Brzezice
zespół dworsko-parkowy: dwór, budynek gospodarczy (obecnie mieszkalny), park z aleją dojazdową
Pierwsze wzmianki na temat tej osady pochodzą z 1330 roku, kiedy to miała miejsce zmiana prawa lokacyjnego średzkiego na magdeburskie. Wedle zapisów Długosza (Liber Beneficjorum) Zbigniew Oleśnicki nabył Brzezice dla biskupów krakowskich, a następnie przeszedł na własność rodziny Lanckorońskich (w XVII w.). W 1862 roku majątek przechodzi w ręce rodziny Zembrzuskich, którzy prawdopodobnie wznieśli tu pierwszy murowany dwór. To za ich czasów został w folwarku wybudowany murowany spichlerz, oranżeria, lodownia i stodoła (w okresie od 1865 do 1870 roku). Od ok. 1868 roku majątek przechodzi we władanie nowych właścicieli – hrabiowską rodzinę Del Campo Scipio. Od 1891 roku dwór był wielokrotnie przebudowany, między innymi dobudowano doń boczne skrzydła. Około 1900 roku dwór i cały folwark został ogrodzony murem z bramami. W roku 1902 w pobliżu pałacu, jako oddzielny budynek, wzniesiono murowaną kuchnię, rok później na terenie folwarku wybudowano kuźnię. W 1920 roku hr. Władysław del Campo Scipio wzniósł murowaną stajnię koni wierzchowych (dworską), stajnie koni pociągowych tzw. fornalską (1924) i oborę (1924). W 1937 roku hr. Aleksandra Del Campo Scipio wybudował na terenie folwarku murowany magazyn. On też zarządzał majątkiem aż do zakończenia II wojny światowej.
Po wojnie cały folwark został upaństwowiony i przejęty przez Rolniczą Spółdzielnię Produkcyjną „Zwycięstwo” w Brzezicach, zaś dwór zostaje adaptowany na szkołę. W latach od 1990 do 1994 roku nastąpiła likwidacja spółdzielni. Majątek przejęła Agencja Rynku Rolnego Skarbu Państwa. Obecnie zabudowania folwarczne pozostają w rękach różnych właścicieli.
Zabudowania majątku zgrupowane są w dwóch zespołach. Dwór, przydworskie zbudowania gospodarcze, park oraz nieistniejący sad stanowiły wydzielony zespół. Wskazuje na to zachowana brama wjazdowa na zakończeniu alei lipowej oraz relikty muru okalającego. Na obszarze zespołu dworsko-parkowego zachowały się oprócz dworu następujące obiekty: oranżeria, stajnia koni wierzchowych, kuźnia, lodowni (prawdopodobnie wzniesionej do obsługi stawów rybnych, których nie wielkie fragmenty zachowały się w południowo wschodniej części majątku).
Drugim zespół stanowią budynki folwarczne bezpośrednio przylegające od strony wschodniej do alei lipowej prowadzącej do zespołu dworsko parkowego. Zabudowania folwarczne usytuowane są wokół dwóch okołów. Zespół budynków położony głębiej od alei lipowej powstał wcześniej, w całości zachował się jedynie budynek stodoły, oraz relikty drugiego budynku gospodarczego.
Obiekty znajdujące się bezpośrednio przy alei lipowej skupiające się wokół drugiego okołu powstały nieco później, prawdopodobnie na początku XX wieku. W tym zespole zachowały się następujące obiekty: obory, stajnia koni pociągowych, stelmarnia, spichlerz, kuźnia oraz fragment muru oddzielającego część gospodarczą od zespołu dworsko parkowego.
Struża Kolonia
dwór i pozostałości parku
Pierwsze wzmianki o Struży pochodzą z pierwszej poł. XV w. kiedy to jej właścicielami byli biskupi krakowscy, posiadający ją z nadania Zbigniewa Oleśnickiego. W dobrach kościelnych znajdowała się od pocz. XVIII w. kiedy to folwark wykupił stolnik lubelski Remigian Piasecki. Z tego też okresu pochodzi pierwsza wzmianka o drewnianym dworze w Struży. Kolejni właściciele folwarku to rodzina Radzimińskich, a od ok. 1870 r. Popławscy. Oni też w 1905 r. budują nowy murowany dwór, składający się niejako z 3 elementów: dwukondygnacyjnego skrzydła południowego, będąca właściwa siedziba właścicieli, części środkowej stanowiącej zaplecze gospodarcze dworu oraz części północnej, w której mieściła się oranżeria i mieszkanie ogrodnika. Ponadto gruntownie rozbudowano część folwarczną – na płn.-zach. od dworu ulokowano 4 budynki mieszkalne dla służby folwarcznej (2 czworaki i 2 ósmaki) oraz stajnię i wozownię, na zachód od dworu wybudowano oborę i stodołę. W 1922 r. Tomasz Popławski sprzedał dobra Tomaszowi i Teodorze Szczepańskim, w rękach których znajdował się do 1945 r. Po wojnie upaństwowiono je i dwór przekazano na mieszkania dla pracowników folwarcznych, a budynki i ziemię Spółdzielni Rolniczej. Z czasem teren użytkowany przez Zakłady Mięsne (w budynkach znajdowała się tuczarnia – to znacznie przyczyniło się do zniszczenia zabytkowej substancji). Obecnie teren w całości należy do Skarbu Państwa, a użytkowany jest przez mieszkańców dworu (dwór z przyległościami) oraz Gminną Spółdzielnię i Spółdzielnię Rolniczą.
Zespół usytuowany jest na wschodnim skraju miejscowości, poza zabudowaniami. Położony jest na wyniosłości, nad doliną Giełczwi. Obecnie w skład zespołu wchodzi jedynie dwór otoczony resztkami parku. Dawne budynki folwarczne (spichlerz i obora) zostały gruntownie przebudowane.
Układ kompozycyjno-przestrzenny zespołu czytelny jest obecnie stosunkowo dobrze mimo wieloletniej dewastacji. Podstawowym jego elementem i jednocześnie dominantą architektoniczna jest dwór poprzedzony słabo czytelnym gazonem. Otaczający go pierwotnie park krajobrazowy obecnie zachował się w szczątkowym stanie. W terenie wyróżniają się dwa szpalery: lipowy i topolowy oraz altana jesionowa.
Biskupice
zespół kościoła parafialnego: kościół pw. św. Stanisława BM z wyposażeniem i ruchomościami, ogrodzenie cmentarza kościelnego z pięcioma kapliczkami, plebania, drzewostan w obrębie cmentarza kościelnego
Pierwsze wzmianki o wsi Biskupice pochodzą z 1427 r. Jak podaje Jan Długosz w Liber Beneficjorum, była to wieś położona na lewym brzegu rzeki Giełczwi. W tym czasie właścicielem Biskupic byli biskupi krakowscy. W 1425 r. biskup Zbigniew Oleśnicki, w wyniku decyzji sądu ziemskiego, otrzymał prawo do wybudowania tutaj młyna. We wsi istniał również kościół parafialny ufundowany przez Oleśnickiego. Bliskość rzeki Wieprz zadecydowała o potrzebie utworzenia w tym regionie większego ośrodka.
Przyszłe miasto miało być ulokowane naprzeciwko wsi Biskupice, na prawym brzegu rzeki Giełczwi. W 1450 r. dzięki staraniom biskupa krakowskiego Zbigniewa Oleśnickiego, król Kazimierz Jagiellończyk wydał zgodę na założenie na tym terenie miasta na prawie magdeburskim. Miastem miał zarządzać wójt. Król ustanowił w Biskupicach jarmarki dwa razy do roku oraz targi we czwartki. Miasto nazwano Biskupice, na pamiątkę otrzymania w Rzymie przez Oleśnickiego godności biskupa.
Parafię w Biskupicach erygowano w 1444 r. W tymże roku przeniesiono z Piotrawina do Biskupic staraniem bp Zbigniewa Oleśnickiego drewniany kościół, którego patronem miał być św. Stanisław Biskup. Pod koniec XVI w. kościół popadł w ruinę. W początkach XVII w. w rękach protestantów – do 1626 r., kiedy to uległ zniszczeniu w czasie pożarów. Przed 1650 r. nowi właściciele Biskupic Piaseccy wznieśli mury prezbiterium nowego kościoła, jednak te zostały zniszczone w czasie najazdu Tatarów w 1670 r. Nowy murowany kościół zaczęto wznosić w 1712 r. dzięki Remigiuszowi Piaseckiemu; budowa trwała do 1727 roku. W 1781 r. biskup Jan Lenczkowski dokonał konsekracji kościoła.
Kościół usytuowany w centrum miejscowości. Orientowany, murowany z cegły, tynkowany. Otoczony tynkowanym murem z cegły zamkniętym od wsch. fasadą zach. plebanii. W murze brama główna, obok bramka, we wschodniej części dwie dalsze oraz 5 kapliczek.
Założony na planie prostokąta z węższym prezbiterium i pięcioboczna absydą, do której przylegają od północy i południa dwie półokrągłe wieżyczki oraz prawie kwadratowa zakrystia przy południowej ścianie prezbiterium. Pod kościołem krypta.
Bryła wysmukła składająca się z wysokiej dwuwieżowej fasady, jednonawowego korpusu głównego, niższego prezbiterium zakończonego jeszcze niższą absyda z dwoma półokrągłymi wieżyczkami.
Wystrój barokowy, na który składają się: ołtarz główny z obrazem św. Biskupa Stanisława oraz cztery ołtarze boczne i ambona. Mur muzyczny nad kruchtą z barokowym prospektem organowym.
Mur powstał prawdopodobnie w tym samym okresie co kościół i plebania, czyli ok. 1730 r. obiekt reprezentuje typ budownictwa sakralnego. Usytuowany w centrum miejscowości, otacza kościół nieregularnym wielobokiem łącząc się w części wschodniej z plebanią. Murowany z kamienia wapiennego, tynkowany. Niezbyt wysoki, masywny, z pięcioma kapliczkami, z których 4 otwarte są na cmentarz przykościelny, jedna większa od pozostałych na ulicę. Od wewnątrz dookoła głębokie wnęki z umieszczonymi w nich ławkami. W murze znajdują się cztery bramy. Bramy frontowe są ozdobne, w formie dwóch filarów na rzucie kwadratu. Krata bramy kuta, współczesna.
Kapliczki otwarte do wewnątrz. Skromne, bez dekoracji architektonicznych. Kapliczka otwarta na ulicę jest większa, z dużą arkadową wnęką zamkniętą balustradą.
Plebania wybudowana w 1730 r. kosztem Remigiusza Piaseckiego pod kierunkiem majstra Rybińskiego z Warszawy. Na początku XX w. od strony wschodniej dobudowano ganek. Plebania usytuowana na wschód od kościoła, tworząc swoją zachodnią elewacją wraz z murem ogrodzeniowym – zamkniętą całość. Obiekt murowany z cegły, otynkowany. Budynek założony na planie mocno wydłużonego prostokąta. Bryła parterowa, zwarta, mocno wydłużona.
Cmentarz Żydowski tzw. „Baca Góra” w Biskupicach – został założony w połowie XVIII wieku. Najstarszy zachowany nagrobek pochodzi z 1792 roku. Cmentarz ma powierzchnię około 0,7 ha i znajduje się w zachodniej części miejscowości nad rzeką Giełczew. Zachowało się na nim około 20 nagrobków.
# Ujście Giełczwi w okolicach Siostrzytowa (Nadwieprzański PK)
