Ścieżka dydaktyczna "Dobre"

Trasa ma długość około 6,5 km. Przejście proponowanej ścieżki umożliwi nam poznanie rezerwatu krajobrazowego „Skarpa Dobrska”, interesującej budowy geologicznej, skał węglanowych, lessu, form erozji wąwozowej i sufozji. Czekają nas niezwykłe atrakcje widokowe, które pozostaną długo w pamięci.

Czas potrzebny na przejście to 2-2,5 godziny.

Dojazd autobusem/busem z Puław przez Kazimierz Dolny do Wilkowa, Lasu Dębowego lub do Bartłomiejowic oraz z Opola Lubelskiego przez Wilków, Kazimierz Dolny do Puław.

Wędrówkę rozpoczynamy przy przystanku autobusowym we wsi Dobre, kierując się na północ drogą przebiegającą przez wioskę. Po prawej ręce mijamy budynek szkoły, przed ogrodzeniem którego znajduje się tablica informująca o rezerwacie „Skarpa Dobrska”. Warto zatrzymać się na chwilę przy niej, aby bliżej poznać ten chroniony teren i zwrócić baczniejszą uwagę na architekturę wioski.

zobacz lokalizację przystanków na google maps

PUNKTY PRZYSTANKOWE:

1. Przystanek 1 - Dobre
2. Przystanek 2 - Rezerwat przyrody „Skarpa Dobrska"
3. Przystanek 3 - Głębocznica lessowa. Less
4. Przystanek 4 - Formy sufozyjne (suffozyjne)
5. Przystanek 5 - Na lessowej wierzchowinie
6. Przystanek 6 - Panorama „Na końcu świata”
7. Przystanek 7 - Rędziny (wariant I lub wariant II)
8. Przystanek 8 - Kuesta

Przystanek 1 - Dobre

Dobre (gm. Wilków) położone jest w Kotlinie Chodelskiej u stóp stromej i wysokiej krawędzi Równiny Bełżyckiej. Idąc przez wieś zauważymy chylące się stare chałupy, niekiedy pokryte strzechą. Uwagę naszą zwrócą ciekawe elementy zdobnicze znajdujące się na ścianach szczytowych, okiennicach i w obramieniach okien (nadokiennikach, podokiennikach). Do wznoszenia domów używano budulca, którego dostarczała sama przyroda – drewno, słomę oraz miejscowy kamień. Na terenie Powiśla charakterystyczne było stosowanie do budowy domów i obiektów gospodarczych białych skał węglanowych  z wykorzystaniem czerwonej cegły do obramień drzwi i okien. Szczególnie w ciągu ostatnich stu lat.

Niestety, coraz mniej tych dobrze „siedzących” w krajobrazie wsi obiektów. Na ich miejsce pojawiają się częściej piętrowe, murowane domy, wyskakujące swoją skalą z harmonijnej zabudowy.

Droga biegnąca wzdłuż Dobrego skręca w lewo, na północo-zachód, a my obok krzyża kierujemy się w prawo, w stronę wylotu wąwozu. Zauważmy, że poziom drogi jest wyższy w stosunku do otoczenia. Znajdujemy się bowiem na stożku napływowym, uformowanym u wylotu wąwozu z materiału wyniesionego z jego zlewni.

Po przejściu około 250 m skręcamy w lewo, pnąc się na krawędź. Droga w dolnej partii skarpy wcina się w białe, węglanowe skały podłoża. Uświadamiamy sobie, że oto teraz stąpamy po wielkim, starym cmentarzysku. Skały te powstały bowiem z nagromadzenia na dnie zbiornika morskiego obumarłych roślin i zwierząt, które żyły ponad 65 mln lat temu, podczas ery mezozoicznej w ciepłym morzu kredowym. Są więc to skały osadowe pochodzenia organicznego.

Obok tablicy z napisem: „Rezerwat przyrody prawem chroniony” opatrzonej godłem państwowym zatrzymujmy się.

powrót do listy punktów przystankowych

Przystanek 2 - Rezerwat przyrody "Skarpa Dobrska"

Rezerwat przyrody typu krajobrazowego „Skarpa Dobrska” utworzony został Zarządzeniem Ministra Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa z dnia 8 lipca 1991 roku. Obejmuje on obszar nieużytków rolnych i pastwiska o powierzchni 39,7 ha.

Celem ochrony obok wybitnych walorów krajobrazowych, które docenić możemy także z odległej perspektywy jest zachowanie ciepłolubnych muraw (stok krawędzi ma ekspozycję dosłoneczną – południową) o charakterze stepów ostnicowych i kwietnych, rzadkich w skali Wyżyny Lubelskiej i całego kraju. Na glebach wytworzonych z lessów, margli i opok marglistych spotyka się tutaj kwitnące wczesną wiosną chronione gatunki: miłka wiosennego, zawilca wielkokwiatowego, wisienkę karłowatą, a także wężymorda stepowego, kosatkę kielichową czy stepową trawę – ostnicę włosowatą – osiągającą wysokość do 1 m o plewkach zakończonych silnie zondulowanymi włoskami.

Mocno erodowane powierzchnie zwietrzałych, mniej odpornych skał węglanowych typu margli i kredy piszącej, które mają swoje wychodnie w dolnej partii stoku, zajmują płaty rzadkiego omanu wąskolistnego. Na zasobnym w węglan wapnia podłożu zwietrzałych margli i opok marglistych wykształciły się tutaj płytkie gleby zwane rędzinami.

W znacznej mierze, obok cennej roślinności murawowej, stok krawędzi porastają zarośla z dziką różą, berberysem, ligustrem pospolitym, tarniną, które w wyniku naturalnej sukcesji roślinnej stopniowo wypierają cenną roślinność murawową. Stąd, aby zachować enklawy stepu, rezerwat jest rezerwatem częściowym, gdyż niezbędne są pewne zabiegi pielęgnacyjne.

Na terenie rezerwatu zabronione jest wzniecanie ognia, zakłócanie ciszy, zanieczyszczanie terenu, zbiór ziół leczniczych, niszczenie gleby, pozyskiwanie kopalin oraz wykonywanie wszelkich robót ziemnych, dokonywanie nasadzeń drzew i krzewów oraz zaorywanie, polowanie, chwytanie, płoszenie i zabijanie dziko żyjących zwierząt, niszczenie gniazd, wybieranie jaj czy piskląt wszystkich gatunków ptaków.

Celem ochrony jest także zachowanie wychodni i odsłonięć różnowiekowych osadów czwartorzędowych oraz różnorodnych form rzeźby, które bliżej poznamy w trakcie dalszej wędrówki. Trasa ścieżki wiedzie bowiem wokół rezerwatu.

Pniemy się pod górę. Podłoże zmienia zabarwienie z białego na żółte, nad skałami węglanowymi (marglami i opokami marglistymi) pojawiają się lessy, które poznamy przy kolejnym stanowisku. Droga coraz głębiej wcina się w podłoże. Wchodzimy w typową głębocznicę lessową.

powrót do listy punktów przystankowych

Przystanek 3 - Głębocznica lessowa. Less

Forma jest głęboka na kilkanaście metrów. Ma ona prostoliniowy przebieg i typowe dla głębocznic strome – pionowe zbocza, modelowane obrywami i zerwami. Zdolność do tworzenia pionowych ścian zawdzięcza less głównie węglanowi wapnia, który stanowi lepiszcze drobniutkich ziarenek kwarcu.

Przyszedł czas, by namacalnie zaznajomić się ze skałą. Tak – skałą. Może to niektórych zdziwi, ale w sensie geologicznym skałą jest każde naturalne nagromadzenie jednego lub wielu minerałów. A nam często „skała” kojarzy się z czymś litym, twardym. Stąd nie zawsze uświadamiamy sobie, że skałą jest także piasek czy ropa naftowa.

Lessy są skałami pylastymi. Łatwo się możemy o tym przekonać rozcierając w palcach grudkę skały. Skała w dotyku jest miękka i przypomina mąkę lub puder. Średnia średnica ziaren dla lessu akumulowanego w okresie ostatniego zlodowacenia, w przedziale czasowym 100-15/12 tysięcy lat temu, mieści się we frakcji 0,020-0,035 mm. Less składa się głównie z ziaren kwarcu i stąd w składzie chemicznym dominuje krzemionka, której udział w lessach z ostatniego zlodowacenia dochodzi do ponad 80%. Zawartość tlenków glinu, żelaza, wapnia i potasu wynosi kilka procent. Duży jest stosunkowo udział węglanu wapnia. Właśnie temu składnikowi w głównej mierze, less zawdzięcza zdolność do tworzenia pionowych ścian. W pokrywach lessowych można spotkać wytrącenia węglanu wapnia w postaci tak zwanych kukiełek lessowych (laleczek lessowych).

Akumulacja lessu odbywa się w warunkach klimatu peryglacjalnego (tundrowego), w czasie ochłodzenia klimatu. Okresy ocieplenia zaznaczały się przerwami w akumulacji pyłu i rozwojem gleb na lessach. Dzisiaj w odkrywkach lessowych możemy spotkać warstwy gleb kopalnych z okresów zarówno interglacjalnych, czyli ociepleń klimatu między zlodowaceniami, jak również słabiej wykształcone gleby, z okresów interstadialnych (między kolejnymi nasunięciami lądolodu podczas jednego zlodowacenia). Przeciętne maksymalne tempo akumulacji pyłu lessowego podczas ostatniego zlodowacenia dochodziło do 1 mm osadu w ciągu roku (okres 28-15/12 tysięcy lat temu).

Less jest utworem osadowym, eolicznym, a więc zakumulowanym przez wiatr. W akumulacji lessu brały udział wiatry, które przewiewały pył głownie z obszarów dolinnych z odległości od kilku do kilkudziesięciu kilometrów. Wytrącanie pyłu następowało w wyniku turbulencji wiatrów wywołanej urzeźbieniem i związanym z tym spadkiem energii transportującej. Opadający na powierzchnię terenu less mógł być tutaj zatrzymywany przez roślinność.

Z cech fizycznych lessów na uwagę zasługuje wysoka porowatość, wahająca się w przedziale 40-50%. Less jest wrażliwy na działanie wody – cechuje go silna rozmywalność i rozmakalność oraz zdolność do osiadania przy zawilgoceniu.

Obserwując strome ściany (krawędzie) głębocznicy ruszamy pod górę. W partii wierzchowinowej stopniowo zmniejsza się głębokość formy, a podejście staje się łatwiejsze, dzięki łagodnemu nachyleniu dna. W pewnym momencie zauważymy po prawej ręce, na lewym zboczu wyraźne zagłębienia „nadgryzające” krawędź.

powrót do listy punktów przystankowych

Przystanek 4 - Formy sufozyjne (suffozyjne)

W górnych partiach zboczy głębocznicy rozwinęły się ostre formy kotłowate i studniowate, oddzielone od głębocznicy wyraźnym progiem. Powstały one w wyniku wypłukania lessu i drążenia przez wsiąkające wody podziemnych kanałów i tuneli, a następnie zapadnięcia się lessowego sklepienia nad pustymi pieczarami. Obok mechanicznego usuwania drobnych ziaren pyłu,  wpływ na rozwój tego typu form ma również chemiczne rozpuszczanie składników zawartych w lessie, a zwłaszcza węglanu wapnia. Proces ten nazywa się sufozją.

Poniżej progu zauważymy wylot kanału wydrążonego przez wody wsiąkające w przepuszczalne podłoże. Gdy nastąpi rozcięcie progu, oddzielającego formę sufozyjną od głębocznicy, forma ta zostanie włączona do odwadniania powierzchniowego.

Niekiedy formy sufozyjne obszarów lessowych, ze względu na podobieństwo do form krasu wapiennego, określane bywają mianem krasu lessowego.

Po około 700 m wspinaczki na krawędź dochodzimy do skrzyżowania polnych dróg, osiągając wysokość (bezwzględną) 216 m n.p.m. W ten sposób pokonaliśmy prawie 90 m wysokości względnej.

Przy krzyżu skręcamy w lewo, na północny zachód.

powrót do listy punktów przystankowych

Przystanek 5 - Na lessowej wierzchowinie

Wyżyna Lubelska posiada charakter wybitnie rolniczy. Również w strukturze użytkowania gruntów Kazimierskiego Parku Krajobrazowego wyraźnie przeważają użytki rolne, a dominującym jest rolniczy krajobraz kulturowy.

Mamy tutaj do czynienia z kompleksem żyznych gleb pszenno-buraczanych, wytworzonych z lessów. Obok wymagających upraw polowych, wielu z pewnością zaintrygują plantacje chmielu, pnącego się łętami rozpiętymi na wysokich słupach.

Obserwując różnorodność upraw użytkowanych na żyznych glebach idziemy obok chmielników, plantacji malin, porzeczek, truskawek, aronii i pól wzdłuż strefy krawędziowej Równiny Bełżyckiej, nadbudowanej miąższą pokrywą lessową. Czapa lessowa o szerokości około 1 km stopniowo wyklinowuje się w kierunku zachodnim. Po prawej ręce w oddali dostrzeżemy Zakłady Azotowe i osiedla mieszkaniowe w Puławach. Warto też odszukać w krajobrazie wśród wzgórz kazimierską basztę. W pewnym momencie, patrząc na północ, ujrzymy nadzwyczaj piękną panoramę z ruinami janowieckiego zamku. Po 1250 m marszu po wierzchowinie, droga stopniowo wcina się w podłoże lessowe tworząc głębocznicę. Po dalszych 250 m droga skręca w prawo, na północo-wschód. My jednak skręcamy w lewo, na zachód, aby wejść na wspaniały punkt widokowy.

powrót do listy punktów przystankowych

Przystanek 6 - Panorama "Na końcu świata"

Stojąc na południo-zachodnim skraju Równiny Bełżyckiej podziwiamy rozległą panoramę Kotliny Chodelskiej, Małopolskiego Przełomu Wisły i Równiny Radomskiej – już po drugiej stronie rzeki.

Na równinnej Kotlinie Chodelskiej, wchodzącej od zachodu jakby trójkątnym klinem – nizinną zatoką w zrąb Wyżyny Lubelskiej, stosunkowo duży udział w strukturze użytkowania gruntów maja plantacje chmielu i sady, co zresztą doskonale daje się zaobserwować. Chodelka, która przepływa z południo-zachodu na północo-wschód w osi Kotliny, w dolnym ujściowym biegu przyjmuje kierunek północny i podcina wyniosłą skarpę na odcinku Dobre – Podgórz. Tym samym przyczynia się do podkreślenia wyrazistości krawędzi w jej końcowym, zachodnim fragmencie. Za owo zepchnięcie Chodelki pod krawędź odpowiedzialna jest Wisła, a właściwie aluwia – materiał, który przez nią jest transportowany, a następnie akumulowany w dnie doliny. Wzmożona dostawa namułów podparła ujście Chodelki zmuszając ją do szukania nowego ujścia. Na namułach wiślanych z kolei wykształciły się żyzne mady warunkujące istnienie tutaj zagłębia sadowniczego Lubelszczyzny.

Wisła jest ostatnią tej wielkości, dziką rzeką w Europie. Niewątpliwie dodaje to wiele uroku krajobrazowi doliny rzeki.

Mamy możliwość obserwacji rzeki dzikiej (roztokowej), której koryto rozwidla się na szereg ramion rozdzielonych podłużnymi, wrzecionowatego kształtu wyspami i piaszczystymi mieliznami (wiśliskami). Koryto rzeki charakteryzuje się niewyrównanym biegiem i zmienną głębokością. Rzeka często zmienia nurt, przerzucając go raz pod lewy, raz pod prawy brzeg. Spowodowane jest to nadmiarem materiału w stosunku do możliwości transportowych rzeki. Od XV wieku Wisła nabierała charakteru rzeki roztokowej. Przeciążenie rzeki materiałem spowodowane jest intensywnym rozcinaniem erozyjnym w wyniku gospodarczej działalności człowieka (głównie karczunku lasów i powiększania areału gruntów ornych). Ma więc ono charakter antropogeniczny. Na reżim i wielkość przepływu Wisły w przełomowym jej odcinku od okolic Zawichostu aż po Puławy główny wpływ ma sytuacja w górnej  części dorzecza. W korycie Wisły występują duże wahania przepływu, zarówno w ujęciu miesięcznym, sezonowym jak i rocznym. Średni przepływ w Puławach, obliczony na podstawie materiałów Instytutu Meteorologii i Gospodarki Wodnej za okres 1951-1977, wynosił 470 m3/s, przy czym absolutne minimum przepływu zanotowane 25 stycznia 1952 roku wynosiło 97,7 m3/s, a maksymalny przepływ zanotowany w Puławach 22 lipca 1970 roku wynosił 6460 m3/s. Ogólnie wysokie przepływy notuje się od lutego do sierpnia. W ujęciu sezonowym minimalne przepływy notowane są w jesieni lub w zimie.

W korycie Wisły widzimy elementy zabudowy hydrotechnicznej w postaci tam i opasek wykonane w ramach małej regulacji rzeki. Do budowy grobli poprzecznych i podłużnych, które mają na celu uformować i zawęzić koryto, wykorzystano wiklinę porastającą terasę zalewową oraz kamień eksploatowany w okolicznych  kamieniołomach (w Nasiłowie i w Kazimierzu).

Znaczne rozszerzenie doliny Wisły (do kilku a nawet kilkunastu kilometrów) w środkowym odcinku Małopolskiego Przełomu Wisły (od Kamienia po Podgórz) wiąże się z budową geologiczną, a konkretnie z wychodniami miękkich i mniej odpornych skał – margli oraz kredy piszącej.

Na południu dostrzeżemy północny skłon Wzniesień Urzędowskich, obrzeżających Kotlinę Chodelską, a przy dobrej widzialności, zwłaszcza podczas napływu mas powietrza arktycznego, na południo-zachodzie także Góry Świętokrzyskie. Przy sprzyjających warunkach, suchym i nie zanieczyszczonym powietrzu, czytelna jest nawet wieża stacji przekaźnikowej na Świętym Krzyżu (Łyścu – 595 m n.p.m.).

Po dłuższym odpoczynku, nasyciwszy wzrok niezwykłą panoramą, powracamy do głębocznicy o pionowych ścianach, która rozcina północną, akumulacyjną krawędź czapy lessowej. Skręcamy w lewo, w dół, do wsi Podgórz. Północna krawędź porośnięta jest grądem. Po wyjściu z głębocznicy zachwyci nas pejzaż Równiny Bełżyckiej oraz Równiny Radomskiej (po drugiej stronie Wisły) z ruinami okazałej rezydencji magnackiej w Janowcu.

Gwałtownie urywa się zasięg pokrywy lessowej i droga zmienia barwę z żółtej na białą.

powrót do listy punktów przystankowych

Przystanek 7 - Rędziny

Na polach pojawiają się okruchy białej skały macierzystej, a poziom próchniczy, jak się przekonamy we wcięciu drogowym, wskutek erozji jest bardzo płytki. Mamy tutaj przykład gleby zwanej rędziną, a konkretnie rędziny inicjalnej – początkowego stadium rozwoju.

Są to gleby wytworzone ze skał bogatych w węglan lub siarczan wapnia. Sam termin „rędzina” pochodzi z języka polskiego, gdzie w języku gwarowym (staropolskim) oznacza charakterystyczne odgłosy wydawane przez narzędzia rolnicze, podczas uprawiania tego typu gleby, zawierającej szkielet skalny. Ciekawostką jest to, że „rędzina” z języka polskiego trafiła do naukowej, międzynarodowej, terminologii gleboznawczej.

W Podgórzu docieramy do niebieskiego szlaku turystycznego (Annopol – Dęblin).

Dalsza wędrówka może przebiegać według dwóch wariantów – przejście z biegiem Wisły do Kazimierza Dolnego (ok. 6 km) lub powrót pod skarpą do Dobrego, do miejsca z którego wyruszyliśmy (ok. 3 km).

Wariant I

Przecinamy drogę biegnącą wzdłuż wioski i kierujemy się niebieskim, nadwiślańskim  szlakiem na północny wschód. Po prawej ręce mijamy budynek szkoły, dawny dwór. Po przejściu około 1 km białą, „wapienną drogą”, wśród pól i sadów, schodzimy do suchej dolinki, rozcinającej zachodnią krawędź Równiny Bełżyckiej. W korycie Wisły ujrzymy rezerwat przyrody „Krowia Wyspa”.

Wyspa położona na południo-zachód od Mięćmierza to Krowia Wyspa – częściowy rezerwat faunistyczny, utworzony Zarządzeniem Ministra Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa z dnia 9 października 1991 roku. Celem objęcia ochroną rezerwatową wyspy jest zachowanie stanowisk lęgowych wielu gatunków ptaków. Na wyspie gnieżdżą się między innymi: ostrygojad, sieweczka obrożna, sieweczka rzeczna, czajka, mewa białogłowa, mewa czarnogłowa, mewa pospolita, rybitwa zwyczajna, rybitwa białoczelna. Na początku lat 80-tych ornitolodzy znaleźli tutaj jedno z pierwszych śródlądowych stanowisk lęgowych ostrygojada w Polsce. Na Krowiej Wyspie nie sadzono nigdy wikliny, a od lat użytkowana była jako pastwisko. Ten typ gospodarowania spowodował wykształcenie się na wyspie specyficznych zbiorowisk roślinnych. Powierzchnia całkowita rezerwatu, obejmująca obszar wyspy, piaszczystych mielizn i wód przybrzeżnych, wynosi 62,30 ha.)

Przecinamy dno dolinki i ponownie wychodzimy na lekko falistą równinę, aby po kolejnych 100 m dotrzeć do Mięćmierza.

Niebieskim szlakiem wychodzimy na Wapienną Górę – wzgórze Albrechtówki. Stąd, po przejściu 3 km dnem doliny Wisły, dojdziemy do kazimierskiego rynku.

Wariant II

Kierujemy się na południe, wzdłuż Chodelki, drogą biegnącą tuż przy krawędzi. Na odcinku, gdzie Chodelka intensywniej podcina – atakuje stok krawędzi, zaznacza się strefa źródlisk, bijących ze spękanych skał podłoża kredowego.

W odległości około 1 km od Podgórza docieramy do pierwszych zabudowań Dobrego. Nad tymi zabudowaniami znajdują się, opisane w literaturze geologicznej, unikalne odsłonięcia dokumentujące procesy jakie zachodziły w warunkach klimatu peryglacjalnego (tundrowego) podczas ostatniego zlodowacenia w epoce lodowej. Są to tzw. formy krioplanacyjne i osady związane z soliflukcją.

powrót do listy punktów przystankowych

Przystanek 8 - Kuesta

Kotlina Chodelska w sensie geologicznym stanowi formę antyklinalną (grzbiet fałdu) zbudowana ze skał wieku kredowego o różnej odporności. W jądrze antykliny znajdują się mniej odporne skały typu margli i kredy piszącej, które przyczyniły się do wypreparowania Kotliny. Mamy więc tutaj inwersję (odwrócenie) rzeźby terenu w stosunku do budowy geologicznej. Skały podłoża kredowego zapadają pod niewielkim kątem (rzędu kilku stopni) ku północo-wschodowi, przy czym o ile w dolnej części krawędzi znajdują się wychodnie skał miękkich, mniej odpornych, typu margli i kredy piszącej, o tyle górne partie krawędzi budują skały bardziej odporne, z przewarstwieniami opoki. Taki typ krawędzi, związany ze zróżnicowaną odpornością warstw skalnych zapadających monoklinalnie nazywa się kuestą.

Badania naukowe (geologiczne i geofizyczne) wskazują, iż krawędź kształtowana w trakcie fazy laramijskiej orogenezy alpejskiej, na przełomie ery mezozoicznej i kenozoicznej, posiada założenia tektoniczne, nawiązujące do struktur podłoża paleozoicznego. Dlatego Skarpę Dobrską określa się jako kuestę o założeniach tektonicznych, o niewygasłej do dzisiaj aktywności tektonicznej.

Wyraźnie wyodrębnia się kilkumetrowej miąższości pokrywa lessów nadbudowana w okresie zlodowacenia północno-polskiego (ostatniego). Jednak wskutek degradacji w dolnej części stoku, lessy zostały usunięte odsłaniając wychodnie starszych skał węglanowych. Zwraca naszą uwagę duża różnorodność form erozyjnych, w tym głęboko wciętych wąwozów.

Po pokonaniu około 3 km od Podgórza docieramy do miejsca, z którego rozpoczęliśmy naszą wyprawę na krawędź i wokół rezerwatu przyrody „Skarpa Dobrska”. Z pewnością chętnie tutaj powrócimy.

powrót do listy punktów przystankowych