Dziedzictwo kulturowe

Centrum Parku zajmuje miasteczko Kazimierz Dolny, uznane wraz z otaczającym krajobrazem za zespół zabytkowy o randze międzynarodowej oraz za Pomnik Historii. Odwiedzający to miasteczko od zawsze doceniali wyjątkowe walory tutejszego krajobrazu zawarte w unikalnych powiązaniach elementów przyrodniczych, historycznych i kulturowych funkcjonujących tu od wieków mimo strat związanych z wojnami, klęskami żywiołowymi oraz skutkami cywilizacyjnymi. Szczególna atmosfera i nastrój zamknięte są nie tylko w rynku i podcieniach domów, lecz także w malowniczych uliczkach łączących się z wąwozami czy bulwarami otwierającymi się szeroko na panoramę doliny Wisły oraz w monumentalnych gmachach renesansowych świątyń, majestatycznych murach zamku i trzech krzyżach górujących nad miastem.

Ogromny wpływ na ukształtowanie krajobrazu i jego oblicza kulturowego oraz walorów substancji zabytkowej Kazimierza Dolnego mieli z jednej strony bogaci mieszczanie jak np.: Przybyłowie (kamienice w rynku), Czarnotowie, Górscy, Berensowie i inni, z drugiej zaś mecenat artystyczny włodarzy i właścicieli terenów dzisiejszego parku, a więc kolejno rodziny Firlejów (zamki w Kazimierzu, Janowcu i Wąwolnicy, dwór obronny w Bronowicach), Lubomirskich, Opalińskich, Czartoryskich (Końskowola, Parchatka, Pożóg, Puławy, Kazimierz, Wąwolnica), Sanguszków (Kazimierz, Wąwolnica), Małachowskich (Kazimierz, Nałęczów, Wąwolnica) i wielu, wielu innych. Najwspanialszy okres rozkwitu, w którym ukształtował się układ urbanistyczny miasteczka oraz powstawały monumentalne gmachy publiczne i ozdobione stylowe spichlerze, przypada na stulecie od połowy XVI w. do połowy XVII w.

Złoty wiek rozwoju Kazimierza i jego okolic przerwały wojny szwedzkie (1656), w czasie których zrujnowane zostały zamki w Bochotnicy, Janowcu, Kazimierzu I Wąwolnicy. Rozmiarów klęsk dopełniły także pożary i epidemie. Zmiana przebiegu koryta Wisły i odejście jej od linii spichlerzy usytuowanych wzdłuż przedmieść Bochotnickiego i Krakowskiego zdecydowały o upadku handlu w Kazimierzu i przejęciu go przez rozwijające się Puławy. Później nadszedł okres zniszczeń i rujnacji, a jednocześnie od końca XVIII w. początek fascynacji tym obszarem.

Najcenniejsze z kazimierskich zabytków to: wspaniale wyeksponowane w krajobrazie ruiny zamku Kazimierza Wielkiego, kościół farny z XVI wieku, zespół klasztorny OO. Franciszkanów Reformatów z II połowy XVII wieku, renesansowe kamienice Celejów i Przybyłów oraz grupa spichlerzy z XVI-XVII wieku. Poza Kazimierzem na uwagę zasługują: zamek Firlejów (XVI wiek) oraz zabytkowy układ urbanistyczny z czworobocznym rynkiem i kościołem w Janowcu, barokowo - klasycystyczny (XVIII wiek) kościół w Górze Puławskiej, późnobarokowy Pałac Małachowskich w Nałęczowie, XVIII i XIX-wieczny zespół budynków sanatoryjnych w Nałęczowie, zespoły pałacowo-parkowe w Celejowie, Kęble, Czesławicach, zespoły dworkowo-parkowe w Wylągach, Drzewcach, Karczmiskach i Antopolu, a także zabytki wiejskiego budownictwa drewnianego w Męćmierzu i Rogowie oraz skansen w Janowcu.