Ścieżka przyrodniczo-historyczna "Szczebrzeszyn - Kawęczynek"

Zapraszamy na ścieżkę przyrodniczo – historyczną „Szczebrzeszyn – Kawęczynek”, która wiedzie przez jeden z ciekawszych fragmentów Szczebrzeszyńskiego Parku Krajobrazowego, ukazując jego bogatą i wielokulturową historię, a także charakter przyrody Roztocza Zachodniego.

Ścieżka oznaczona jest białymi kwadratami z ukośnym czerwonym paskiem. Długość wynosi 12 km. Na jej pokonanie należy przeznaczyć 3,5 godz. pieszo lub 1,5 godziny rowerem.

W miejscach o szczególnych walorach przyrodniczych, widokowych czy historycznych ustawiono przystanki. Na każdym z nich znajduje się tablica opisowa.

zobacz mapę z lokalizacją tablic w google maps

PUNKTY PRZYSTANKOWE:

1. PRZYSTANEK 1 - Trasa ścieżki
2. PRZYSTANEK 2 - Rzeka Wieprz
3. PRZYSTANEK 3 - Źródła
4. PRZYSTANEK 4 - Grody Czerwieńskie
5. PRZYSTANEK 5 - Wysiedlenia na Zamojszczyźnie
6. PRZYSTANEK 6 - Panorama doliny Wieprza
7. PRZYSTANEK 7 - Rośliny na trasie ścieżki
8. PRZYSTANEK 8 - Roztocze
9. PRZYSTANEK 9 - Ptaki krajobrazu rolniczego
10. PRZYSTANEK 10 - Wąwozy
11. PRZYSTANEK 11 - Las Cetnar
12. PRZYSTANEK 12 - Zwierzęta lasu
13. PRZYSTANEK 13 - Ptaki krajobrazu leśnego
14. PRZYSTANEK 14 - Grzyby
15. PRZYSTANEK 15 - Pomniki przyrody
16. PRZYSTANEK 16 - Trasa ścieżki - miejsce na ognisko

PRZYSTANEK 1 - Trasa ścieżki

Tablica informacyjna ustawiona jest w Szczebrzeszynie na skrzyżowaniu ulic  Zwierzynieckiej i Klukowskiego. Zawiera mapę trasy oraz najważniejsze informacje dotyczące jej przebiegu. Wędrówkę po ścieżce możemy odbywać również w kierunku odwrotnym tj. z Kawęczynka do Szczebrzeszyna.

powrót do listy punktów przystankowych

PRZYSTANEK 2 - Rzeka Wieprz

Wieprz, prawy dopływ Wisły, to rzeka, która w całości znajduje się w województwie lubelskim. Wypływa na Roztoczu Środkowym z Jeziora Wieprzowego, znajdującego się około 5 km na północ od Tomaszowa Lubelskiego. Liczy 303 km długości. Na wielu odcinkach silnie meandruje. Ponieważ większość rzek regionu uchodzi do Wieprza, powierzchnia dorzecza jest bardzo duża i wynosi 10415 km. O Wieprzu można powiedzieć, że stanowi granicę przyrodniczą. Jest zachodnią granicą wołyńskiej krainy geobotanicznej, a zarazem prowincji pontyjsko-pannońskiej i wschodnią granicą zasięgu buka i jodły. Dolina Wieprza to miejsce występowania wielu rzadkich gatunków. Są to m. in.: kukułka szerokolistna, rosiczka okrągłolistna, kosaciec syberyjski, a także najmniejsza roślina świata wolfia bezkorzeniowa. Bogaty jest świat ptactwa wodnego. Miejsca do gniazdowania znajdują tu rycyk, czajka, błotniak stawowy, derkacz. Często spotkać można wydrę i bobra.

Do niedawna nad rzeką znajdowało się wiele młynów wodnych. Młyn, przy którym się znajdujemy wybudowano z miejscowego wapienia z na początku XX wieku, z woli Ordynata hrabiego Maurycego Zamoyskiego.

powrót do listy punktów przystankowych

Przystanek 3 - Źródła

Źródło to naturalny, samoczynny i skoncentrowany wypływ wód podziemnych na powierzchnię ziemi. Badaniem źródeł zajmuje się krenologia. W obrębie Roztocza wykształciły się dwa główne piętra wodonośne: kredowe i trzeciorzędowe (mioceńskie), które zasilają liczne i wydajne źródła. Źródła roztoczańskie należą do szczelinowo-warstwowych i szczelinowych. Najwięcej źródeł jest na Roztoczu Zachodnim. Ich ilość zmniejsza się wraz z przebiegiem wału Roztocza w kierunku wschodnim.  Do najciekawszych i najbardziej wydajnych należą źródła: przy Kaplicy na Wodzie w Krasnobrodzie, źródło „Belfont”, źródła w Hutkach, Obroczy, Wywłoczce i Szczebrzeszynie.

Źródło, przy którym się znajdujemy należy do typu: szczelinowo-warstwowego ( ze względu na charakter przewodów skalnych) i podzboczowego ( ze względu na położenie). Średnia jego wydajność wynosi 36 l/s. temperatura wody wynosi ok. 9⁰C. W  2002 r. przy źródle ustawiony został pierwszy w świecie pomnik chrząszcza.

powrót do listy punktów przystankowych

Przystanek 4 - Grody Czerwieńskie

Grody Czerwieńskie położone były w międzyrzeczu Wisły i Bugu, na pograniczu Polski piastowskiej i Rusi Kijowskiej. Najważniejszym grodem był Czerwień (dzisiaj wieś Czermno w gminie Tyszowce). Najznaczniejszym grodem na terenie dzisiejszego Szczebrzeszyńskiego Parku Krajobrazowego był Sutiejsk (dzisiaj wieś Sąsiadka w gminie Sułów). Wybudował go Jarosław Mądry dla obrony zachodniej granicy. Miejsce położenia grodu nie było przypadkowe. Rzeki Por i Gorajec stanowiły wówczas granicę państw Piastów i Rurykowiczów. Grody Czerwieńskie były przedmiotem ciągłych wypraw wojennych i wielokrotnie przechodziły z rąk ruskich w polskie i odwrotnie. Zniszczone zostały po najeździe Mongołów pod wodzą Batu-chana. Dwadzieścia lat później chan Burondaj nakazał zlikwidowanie obwarowań. To był koniec świetności i militarnego znaczenia Grodów Czerwieńskich.

W miejscu, w którym się znajdujemy istniał gród Brody. Położony był w miejscu ważnego szlaku handlowego i strzegł przeprawy przez rzekę Wieprz. W późniejszym czasie właściciel dóbr szczebrzeskich Dymitr z Goraja postawił tu zamek. Pod wzgórzem zamkowym rozciąga się szeroka sieć podziemnych lochów, prowadzących do kościoła św. Mikołaja.  

Idąc do kolejnego przystanku będziemy mijać zabytkowe obiekty. Warto zwrócić uwagę, że Szczebrzeszyn to jedyne miasteczko gdzie zachowały się domy modlitw trzech wielkich religii: rzymskokatolickiej, prawosławnej i żydowskiej.

Zespół klasztorny z kościołem św. Katarzyny – na przełomie XIV i XV wieku Dymitr z Goraja sprowadził do Szczebrzeszyna franciszkanów i ufundował im klasztor z kościołem. Podczas kolejnych burz dziejowych (spaleny przez Szwedów, okradziony przez Tatarów, zniszczony podczas wojny północnej) wielokrotnie był odbudowywany i pełnił swoje funkcje. W końcu w 1812 r. został przeznaczony na szpital, który funkcjonuje do dzisiaj. Kościół św. Katarzyny jest świątynią bazylikową (nawy boczne są niższe od nawy głównej)wybudowaną w stylu renesansu lubelskiego. We wnętrzu uwagę zwracają bogate sztukaterie kalisko-lubelskie autorstwa Jana Wolffa z XVII w. Z fundacji Tomasza Antoniego Zamoyskiego wybudowano większość ołtarzy, które nadają świątyni barokowego przepychu. Zachowała się drewniana ambona z początku XVIII w. 

Cerkiew prawosławna pod wezwaniem Zaśnięcia Matki Boskiej

To najstarsza świątynia prawosławna w Polsce. Kościół oficjalnie stał się cerkwią w 1563 roku. Jednak tuż po tym wydarzeniu świątynia spłonęła razem z dużą częścią Szczebrzeszyna. Odbudowano ją dość szybko, ale potem jeszcze wielokrotnie przebudowywano. W latach 1829–1836 przeprowadzono gruntowny remont cerkwi, w trakcie którego z fundacji Stanisława Kostki Zamoyskiego powstała jej neogotycka fasada. Jest to jeden z pierwszych przypadków zastosowania neogotyku w polskim budownictwie sakralnym. Podczas ostatniego remontu pod grubymi warstwami tynku odkryto kilka warstw malowideł, z których najstarsze pochodzą z XIV wieku, ale najcenniejsze są te XVII-wieczne. Znajdują się wśród nich herby Zamoyskich i Gorajskich, herb Szczebrzeszyna. Poza tym na freskach można zobaczyć scenę Sądu Ostatecznego i sceny z życia Chrystusa.

Synagoga

Z powstaniem gminy żydowskiej w Szczebrzeszynie ( XV w.), wiąże się wzniesienie tu synagogi i założenie cmentarza. Liczna i bogata gmina żydowska chciała mieć synagogę, która odpowiadałaby jej randze. Bożnica wybudowana została na początku XVII wieku, w stylu późnorenesansowym . Ozdobiona bogatym fryzem arkadowym, a nakryta łamanym dachem polskim. Podobnie wyglądały powstałe w tym czasie bożnice w Zamościu, Żółkwi, Bełzie, Sokalu, Lubomlu czy Łucku. Synagoga, jak inne zabytki, wielokrotnie była niszczona i odbudowywana. I wojnę światową przetrwała bez uszkodzeń. Podczas II wojny została spalona przez Niemców. Zostały tylko ściany z resztkami sztukaterii. Synagoga szczebrzeska należała do budynków o wysokiej randze, dlatego w latach 1958 – 1963 budynek odbudowano. Ostatni remont przeprowadzono w latach 2009 – 2010 i pomalowano ją na kolor różowy.

Kirkut

To jeden z najstarszych cmentarzy żydowskich w Polsce. Przetrwało na nim ok. 1500 nagrobków w różnym stanie zachowania. 400 jest widocznych, inne są przewrócone i zapadnięte w ziemię. . Kobiety grzebano w zachodniej części cmentarza, zaś mężczyzn – w części wschodniej. Tuż przy bramie znajduje się warta uwagi macewa wrośnięta w stary dąb. To grób cadyka Elimelecha Hurwitza z Jaworowa, który osiadł w Szczebrzeszynie, gdy miasto stało się ważnym ośrodkiem chasydyzmu. W czasie drugiej wojny światowej, w 1942 roku, Niemcy dokonywali w tym miejscu masowych egzekucji. Około 3000 osób zostało pochowanych w mogiłach zbiorowych. W 1991 roku na terenie kirkutu odsłonięto pomnik poświęcony pamięci Żydów ze Szczebrzeszyna i okolic.

Cmentarz rzymskokatolicki

Powstał na początku XIX w. wokół kaplicy św. Leonarda. Pochowani są tu: dawni pracownicy Ordynacji Zamojskiej, profesorowie i rektorzy szkół w Szczebrzeszynie, bracia malarza Józefa Brandta, dr Zygmunt Klukowski (lekarz, historyk Zamojszczyzny, autor „Dzienników z lat okupacji”, świadek na procesie norymberskim), pierwszy burmistrz po 1945 r. Andrzej Przysada, babka papieża Jana Pawła II Maria Scholz z Kaczorowskich. Zachował się zabytkowy grób  z powstania styczniowego. W centralnej części cmentarza , znajduje się kwatera żołnierzy z I wojny światowej oraz groby poległych partyzantów AK. Spoczął tu również ostatni szczebrzeski Żyd – Jankiel Grojser (1904 – 1970), żołnierz II Korpusu gen. Andersa, uczestnik walk pod Monte Cassino.

powrót do listy punktów przystankowych

Przystanek 5 - Wysiedlenia na Zamojszczyźnie

Zamojszczyzna od października 1939 roku znalazła się pod okupacją niemiecką i uznana została za pierwszy obszar osiedleńczy w Generalnym Gubernatorstwie. Pierwsza faza wysiedleń rozpoczęła się 27 listopada 1942 r., trwała do końca 1942 r., obejmując wsie powiatów zamojskiego i tomaszowskiego. Druga rozpoczęła się 13 stycznia 1943 r. i do 6 marca 1943 wysiedlono wsie z powiatu hrubieszowskiego. Ostatnia faza wysiedleń, obejmująca głównie powiat biłgorajski, przypadła na lato 1943 r. Niemcy stosowali terror, dokonywali egzekucji ludności, pacyfikowali całe wsie. Wysiedlana ludność trafiała do obozów przejściowych w Zamościu, Zwierzyńcu i Biłgoraju. Po selekcji kierowana była na roboty do Rzeszy, do obozów koncentracyjnych lub do tzw. wsi rentowych w dystrykcie warszawskim. Dzieci o odpowiednich cechach przeznaczane były do zniemczenia. Warunki panujące w obozach przejściowych powodowały wśród dzieci ogromną zachorowalność i śmiertelność. Wysiedlenia Zamojszczyzny stały się bezpośrednią przyczyną akcji zbrojnej podjętej przez polskie podziemie (AK, BCh). Organizowano ewakuacje zagrożonej ludności i akcje odwetowe. Całość działań zbrojnych sami Niemcy nazwali Powstaniem Zamojskim. Zamojszczyzna była jedyną próbą wprowadzenia w życie Generalplan Ost – niemieckiego planu germanizacji Europy Środkowo – Wschodniej.

powrót do listy punktów przystankowych

Przystanek 6 - Panorama doliny Wieprza

Na lewym zboczu doliny Wieprza między Zwierzyńcem a Szczebrzeszynem odsłania się pokrywa lessowa z rozcięciami erozyjnymi (parowy, wąwozy). W okolicach Szczebrzeszyna rzeka, podcinając zbocza doliny, wpływa na obszar Padołu Zamojskiego.

W tym miejscu możemy podziwiać rozległą panoramę doliny Wieprza oraz wsie ciągnące się wzdłuż tej doliny.

powrót do listy punktów przystankowych

Przystanek 7 - Rośliny na trasie ścieżki

Niezalesione stoki o południowej wystawie i  żyzne gleby lessowe są miejscem gdzie wykształciło się zbiorowisko roślin ciepłolubnych. Większość z nich to tzw. chwasty upraw rolnych, które coraz rzadziej możemy podziwiać w naszym krajobrazie. Należą do nich m. in.: kurzyślad polny, chaber bławatek czy kąkol polny. Zaobserwować również możemy gatunki roślin uprawianych w tym regionie. W tej części Szczebrzeszyńskiego Parku Krajobrazowego dużo miejsca zajmuje uprawa fasoli tycznej.

powrót do listy punktów przystankowych

Przystanek 8 - Roztocze

Roztocze to wyróżniający się w terenie wał wzniesień ciągnący się od okolic Kraśnika po Lwów. Przebieg pasma wynika z obecności aktywnego do dziś wielkiego szwu transeuropejskiego (strefa Teiseyre ^,a – Tornquista). Całkowita długość wzniesień wynosi ok. 180 km a szer. 14 – 28 km. Roztocze jest działem wodnym pomiędzy dorzeczami Sanu i Bugu. Wyróżniamy Roztocze: Zachodnie (Gorajskie, Szczebrzeszyńskie), Środkowe (Tomaszowskie), Południowe (Rawskie) i Ukraińskie (Lwowskie). Najwyższe wzniesienia w granicach Polski to: Dąbrowa 345,8 m, Wapielnia 386,5 m, Wielki Dział 390,5 m, Krągły Goraj 388,7 i Długi Goraj 391,5 m n.p.m., a w granicach Ukrainy: Wysoki Zamek 409,5 m i Czartowa Skała 409 m n.p.m. Położenie i klimat powodują, że jest to jedyny region w Europie łączący w sobie trzy krainy: niżowo-wyżynną, górską środkowoeuropejską i pontyjsko-pannońsko-stepową.

powrót do listy punktów przystankowych

Przystanek 9 - Ptaki krajobrazu rolniczego

Krajobraz rolniczy ma duże walory przyrodnicze, które podlegają dynamicznym zmianom. W ostatnich latach obserwuje się znaczny spadek liczebności ptaków krajobrazu rolniczego. Powodem  jest  uproszczenie struktury krajobrazu. Rolnictwo na terenie  Szczebrzeszyńskiego Parku Krajobrazowego  zachowało w miarę tradycyjny charakter: wąskie pasy pól przeplecione łąkami, ugorami i nieużytkami oraz zadrzewienia i kępy krzewów. Możemy spotkać tu około 80 gatunków ptaków. Większość tu gniazduje, inne jedynie żerują. Do ptaków, które możemy zaobserwować na trasie należą: bocian biały, gąsiorek, trznadel, świergotek łąkowy, pliszka siwa, pustułka a także orlik krzykliwy. Polska to jedyny kraj w Europie o strategicznym znaczeniu dla zachowania populacji skowronka, kuropatwy i ortolana.

powrót do listy punktów przystankowych

Przystanek 10 - Wąwozy

Na obszarze, na którym się znajdujemy pokrywa lessowa tworzyła się w plejstocenie na przedpolu lądolodu. Less jest skałą pylastą, pochodzenia eolicznego. Jego struktura powoduje, że w miejscu gdzie zalega less występuje erozja wąwozowa. Impulsem do powstania wąwozu jest deszcz, topnienie śniegu lub intensywna orka. Początkowo powstaje płytka dolinka, która pogłębia się, aby stopniowo przejść w parów. Wtedy do wąwozów wkracza roślinność. W wyniku działalności człowieka (transport) powstają formy podobne do wąwozu tzw. głębocznice. Wszystkie formy spotkamy na terenie Szczebrzeszyńskiego Parku Krajobrazowego.  Tutejsze wąwozy charakteryzują się stromymi zboczami i szerokimi dnami. Średnia gęstość wąwozów wyliczona dla Parku wynosi 3 km/km². Najliczniejsza i najbardziej malownicza sieć wąwozów występuje pomiędzy Szczebrzeszynem a Kawęczynkiem i nosi nazwę „Piekiełko” czyli na trasie, którą wędrujemy.

powrót do listy punktów przystankowych

Przystanek 11 - Las Cetnar

„Las Cetnar” jest jednym z większych i bardziej zwartych kompleksów leśnych na terenie Parku. Zespół roślinności możemy określić jako buczynę karpacką. W drzewostanie dominuje buk i jodła z niewielką domieszką sosny, grabu, osiki, klonu zwyczajnego. Las Cetnar najpiękniejszy jest wiosną zanim na bukach rozwiną się liście i zacienią runo.  Kwitną wtedy żywiec gruczołowaty, przylaszczka pospolita, zawilec gajowy, kokorycz pusta i wawrzynek wilczełyko. Późnym latem w runie dominują paprocie i kopytnik. W runie również spotkamy: bluszcz pospolity, paprotnika kolczystego, parzydło leśne, gnieźnika leśnego, bodziszka żałobnego oraz wiele gatunków dość pospolitych takich jak: miodunka ćma, miodunka wonna, gajowiec żółty, groszek wiosenny i szczyr trwały.

powrót do listy punktów przystankowych

Przystanek 12 - Zwierzęta lasu

W lesie wyróżniamy piętro ściółki, runo, podszyt i drzewa wysokie. W każdym z tych pięter toczy się bogate życie. W ściółce żyją krocionogi i dżdżownice. Z runem związane są mrówki, ropucha, padalec, jeż, ryjówka. Podszyt stwarza dogodne warunki bytowania krzyżakowi łąkowemu, rzekotce drzewnej. Wiele ptaków wije tu swoje gniazda. W koronach drzew żerują gąsienice brudnicy mniszki czy barczatki sosnówki. To tutaj spotkamy zwierzęta wykorzystujące na swój dom dziuplę: nietoperze, popielicowate , osy, pszczoły i oczywiście wiele gatunków ptaków. Wszystkie te organizmy mogą także swobodnie przemieszczać się w poszczególnych warstwach w poszukiwaniu pokarmu, odpoczynku czy partnera. Las to również miejsce gdzie możemy spotkać się z dużymi lub drapieżnymi ssakami. W Lesie Cetnar będą to: sarna, dzik, gronostaj, kuna leśna, borsuk.

powrót do listy punktów przystankowych

Przystanek 13 - Ptaki krajobrazu leśnego

Wielogatunkowy i wielowarstwowy las to miejsce bytu wielu gatunków ptaków. Niektóre są gatunkami typowo leśnymi. Inne wybierają strefę ekotonu, a część jedynie tutaj gniazduje. Z buczyną, jaką mamy możliwość podziwiać, związanych jest wiele cennych gatunków ptaków. Są to przede wszystkim dziuplaki takie jak: muchołówka mała, białoszyja i żałobna, siniak (jedyny gołąb gniazdujący w dziupli), puszczyk. Również dzięcioły: duży, czarny, zielony. Buczyna to również siedlisko bardziej pospolitych ptaków będących wskaźnikiem jej jakości. Należą do nich: świstunka leśna, zaganiacz, kowalik, grubodziób, wilga, zięba, kos. Z ptaków drapieżnych swoje gniazdo może mieć tutaj myszołów, jastrząb czy krogulec. Zagrożeniem ze strony człowieka może być odmładzanie drzewostanów poprzez wycinanie starych, dziuplastych drzew i dlatego dobrze, że coraz częściej stosuje się wycinanie pojedynczych drzew i cięcia gniazdowe.

powrót do listy punktów przystankowych

Przystanek 14 - Grzyby

Jeszcze do niedawna grzyby zaliczano do roślin. Jedną z cech, która pozwoliła wyodrębnić grzyby jako osobne królestwo, to heterotrofizm czyli cudzożywność. Ciało grzybów zbudowane jest z jednej komórki lub ze strzępek tworzących grzybnię. U niektórych gatunków grzybnia tworzy np. owocniki. Są to te struktury, które kojarzą nam się jako pierwsze po usłyszeniu słowa grzyb. Najliczniejszą grupę grzybów stanowią grzyby saprofityczne czerpiące pokarm z martwych szczątków roślinnych i zwierzęcych. Najwięcej tej materii spotkamy w lasach, gdzie grzyby wykorzystują ją rozkładając drewno martwych drzew, liście, rośliny zielne, mszaki (biało porek, pniarek, żółciak). Innym sposobem zdobywania pokarmu przez grzyby jest pasożytnictwo (opieńka, hubiak pospolity). Występując na żywych drzewach inicjują ich rozkład. Grzyby również potrafią żyć w symbiozie na zasadzie wzajemnej korzyści. Jest to mikoryza czyli współżycie korzeni roślin ze strzępkami grzybów (maślaki, borowiki, koźlarze).  W miejscu, w którym się znajdujemy możemy znaleźć  całe bogactwo kształtów i kolorów grzybów. Do cenniejszych należą: soplówka bukowa, żółciak siarkowy, buławka pałeczkowata.

powrót do listy punktów przystankowych

Przystanek 15 - Pomniki przyrody

Pomnikami przyrody są pojedyncze twory przyrody ożywionej i nieożywionej lub ich skupienia o szczególnej wartości przyrodniczej, naukowej, kulturowej, historycznej lub krajobrazowej oraz odznaczające się indywidualnymi cechami, wyróżniającymi je wśród innych tworów, okazałych rozmiarów drzewa, krzewy gatunków rodzimych lub obcych, źródła, wodospady, wywierzyska, skałki, jary, głazy narzutowe oraz jaskinie.

W Szczebrzeszyńskim Parku Krajobrazowym na szczególne wyróżnienie zasługuje lipa drobnolistna w Szperówce o obwodzie pnia 920 cm, lipa drobnolistna przy kościele w Topólczy (645 cm). Ponadto dużą atrakcją geologiczną są pomnikowe źródła w Zaporzu, Radecznicy i Trzęsinach.

Wiązy szypułkowe, rosnące przy tym przystanku mają wymiary pnia w pierśnicy (na wys. 130 cm) 230 cm i 320 cm.

powrót do listy punktów przystankowych

Przystanek 16 - Trasa ścieżki - miejsce na ognisko

Jest to ostatni przystanek na trasie ścieżki, przy którym znajduje się wiata i miejsce na ognisko. Na tablicy informacyjnej pokazana została jeszcze raz trasa ścieżki a jednocześnie wymienione są poszczególne przystanki jakie mijaliśmy po drodze. Możemy odpocząć i pożywić się przy ognisku lub skorzystać z dań serwowanych w znajdującej się tutaj restauracji. Dłuższy pobyt zapewnią nam kwatery agroturystyczne.

powrót