Nadbużański Obszar Chronionego Krajobrazu (powiat bialski)

Uchwała tworząca: Uchwała Nr XII/75/90 WRN w Białej Podlaskiej z dn. 23.04.1990 r. w sprawie utworzenia Nadbużańskiego Obszaru Chronionego Krajobrazu (Dz. Urz. Woj. B. P. Nr 10, poz. 82).

Uchwała obowiązująca: Rozporządzenie Wojewody Lubelskiego nr 35 z dnia 16 lutego 2006 r. w sprawie Nadbużańskiego Obszaru Chronionego Krajobrazu.

Położenie administracyjne (powiat/gminy): Powiat bialski / Hanna (wiejska), Sławatycze (wiejska), Kodeń (wiejska), Terespol (wiejska)

Nadbużański Obszar Chronionego Krajobrazu obejmuje bardzo cenne przyrodniczo tereny lewobrzeżnej doliny Bugu. Brak regulacji tej rzeki to ogromny atut przyrodniczy, dzięki któremu dolina pozostaje wciąż naturalna i funkcjonuje w niezakłócony sposób. Szerokość koryta, jak i głębokość nurtu Bugu jest zróżnicowana. Na rzece występują liczne płycizny i piaszczyste łachy, z czasem przeradzające się w wyspy. Szerokość doliny Bugu w granicach obszaru jest bardzo zmienna – od 100-200 m koło Sławatycz i Okczyna do 3-4 km w rejonie Terespola i Dołhobrodów. Rzeka w granicach obszaru stanowi granicę państwową z Białorusią. 

Bug intensywnie meandruje, dość często zmieniając koryto i tworząc liczne starorzecza, często nierównomiernie rozmieszczone, najliczniej występują na odcinkach Hanna-Dołhobrody, Jabłeczna-Sławatycze i Terespol-Kukuryki. Większość ich jest wypłycona i zarośnięta roślinnością wodną i szuwarową. W sąsiedztwie Bugu zachowały się tu bardzo cenne łęgi wierzbowo-topolowe oraz łozowiska. Na wydmach i wzniesieniach występują bory.

Znaczne powierzchnie Nadbużańskiego Obszaru Chronionego Krajobrazu zajmują wilgotne i suche łąki, pastwiska oraz pola uprawne. Dość duży udział mają zbiorowiska roślinności wodnej i bagiennej, mniejszy – leśne i zaroślowe. Na terenie całego obszaru występują niewielkie kompleksy leśne, wśród nich przeważają lasy sosnowe. Najmniejszą powierzchnię omawianego terenu zajmują zbiorowiska suchych i  piaszczystych wydm.

Obszar nie wyróżnia się szczególnie pod względem klimatu (umiarkowanie kontynentalny, zmienny wilgotny). Średnia roczna temperatura powietrza wynosi +7,4 °C. Średnia ilość opadów – 548 mm. Latem przeważają zachodnie i północno-zachodnie wiatry, zimą – zachodnie i południowo-zachodnie. Nierzadko zdarzają się suche, gorące południowo-wschodnie wiatry oraz napływy mas arktycznego powietrza. Zimą stała pokrywa śnieżna utrzymuje się maksymalnie 1–2 miesiące, występują częste odwilże. W niektóre zimy pokrywa śnieżna może się w ogóle nie tworzyć, a średnie miesięczne temperatury grudnia, stycznia, a nawet lutego mogą być dodatnie. Warto zwrócić uwagę na cechy mikroklimatyczne. Są one szczególnie korzystne z uwagi na brak przemysłu oraz stosunkowo duży areał lasów i użytków zielonych. 

Charakterystyczną cechą ornitofauny NOCHK jest dość liczne występowanie ptaków związanych z korytami nieuregulowanych rzek jak np. brodziec piskliwy, brzegówka czy zimorodek. Miejscami występują piaszczyste, przybrzeżne plaże lub wyspy, które stanowią miejsce gniazdowania np. rybitw, sieweczek, mew. Cennymi gatunkami są m.in. rycyk, krwawodziób, czajka i derkacz. Licznie występuje tu również bocian biały. Brzeg Bugu od strony białoruskiej jest zadrzewiony, co stwarza wielu ptakom dogodne warunki do gniazdowania, zaś po polskiej stronie znajdują one cenne żerowiska na otwartych polach, łąkach i pastwiskach. Obszar obejmuje także miejsca bytowania wielu gatunków owadów (w tym motyli), ryb, płazów, gadów i ssaków.

W momencie powoływania tego obszaru notowano w jego granicach 768 gatunków roślin naczyniowych z 95 rodzin, wśród nich wiele chronionych. Z uwagi na brak bieżących danych z inwentaryzacji trudno ocenić ich aktualny stan, należy się jednak co najmniej spodziewać występowania widłaków (w borach), kocanek piaskowych na piaszczystych wzniesieniach czy grzybieni białych współtowarzyszących roślinności wodnej na licznych starorzeczach.

Krajobraz rolniczy jest rozdrobniony, pośród użytków rolnych występują śródpolne zadrzewienia i pojedyncze drzewa na miedzach. Zabudowa wsi jest dość zwarta. Urok tego malowniczego obszaru kryje się również w nadbużańskich wioskach o tradycyjnej, drewnianej zabudowie.

Teren NOCHK to polsko-ruskie pogranicze etniczne, gdzie w średniowieczu przemieszczające się od wschodu osadnictwo ruskie z Wołynia i Rusi Czerwonej zetknęło się z następujących od zachodu osadnictwem mazowieckim i małopolskim. Wielokulturowość pogranicza kształtowała się przez wieki i nie w atmosferze idylli współistnienia kultur i religii,  ale również poprzez rywalizację o wpływy i panowanie. Ludność ruska to pierwotnie wyznawcy prawosławia, którzy od czasu unii brzeskiej stali się w większości grekokatolikami. Po skasowaniu unii w 1875r. pozostawali w skrytości ale po wydaniu przez cara ukazu tolerancyjnego w 1905 r. masowo przechodzili na katolicyzm rzymski. Tylko nieliczni pozostali przy prawosławiu. Opisywany teren słynie z miejscowości pielgrzymkowych - Kodnia i Jabłecznej.

Katolicy mają swoje sanktuarium w Kodniu. Przy rynku wznosi się piękny kościół p.w. św. Anny, jeden z najcenniejszych zabytków budownictwa sakralnego na Podlasiu. Ufundowany był przez Mikołaja Sapiehę, powstawał w latach 1629–36, jednak obecną bogatą fasadę uzyskał podczas barokowej przebudowy w 1709 r. Po kasacie unii brzeskiej kościół przejęli prawosławni zamieniając go na cerkiew, katolikom został zwrócony w 1917 r. Dawne wyposażenie kościoła uległo zniszczeniu podczas przebudowy na cerkiew a obecny wystrój pochodzi z lat 1932-47. Ozdobą świątyni jest znajdujący się w ołtarzu głównym słynący łaskami obraz Matki Bożej Kodeńskiej, wykradziony niegdyś przez Mikołaja Sapiehę z Watykanu. Obraz ten wyszedł ze szkoły hiszpańskiego malarstwa barokowego z XVII w. i uznaje się za cenne dzieło sztuki. Świadectwem wczesnego kultu jest kosztowna dekoracja (srebrne i pozłacane sukienka oraz korony) z XVII i XVIII w. Gdy władze carskie zamieniły kościół w cerkiew wówczas administracja kościelna zmuszona była wywieźć cudowny obraz na Jasną Górę, uroczyście sprowadzono go dopiero w 1927 r. w ogólnonarodowej pielgrzymce.
Kodeńską parafię prowadzą od 1927 r. ojcowie misjonarze – oblaci, których klasztor znajduje się za kościołem i został wybudowany przed II wojną światową. Wtedy też zostały rozebrane ruiny zamku Sapiehów, które znajdowały się niedaleko kościoła. W dobrym stanie zachowała się dawna cerkiew zamkowa, obecnie kościół filialny p.w. Św. Ducha, zbudowana ok. 1540r. przez Pawła Sapiehę. Cały zespół zamkowy otacza park ze starodrzewem, gdzie współcześnie umieszczono drewniane rzeźby Tadeusza Niewiadomskiego z Białej Podlaskiej tworzące Drogę Krzyżową ze stacjami. Z kodeńskich zabytków warto jeszcze wymienić pałac Placencja z początku XVIII stulecia w północnej części miasta (obecnie Dom Pomocy Społecznej im. Świętego Brata Alberta).

W Kodniu w latach 2001-2007 wybudowano Cerkiew prawosławną p.w. św. Ducha,  została ona wzniesiona w pobliżu nieistniejącej cerkwi św. Michała Archanioła. 

Jabłeczna – miejscowość, w której został założony monaster, zachowujący ciągłość prawosławia od XV w. do dnia dzisiejszego. Legenda głosi, że przypłynęła w to miejsca wodami Bugu cudowna ikona św. Onufrego i w latach 1497-1498 postawiono tu męski klasztor prawosławny. Po zawarciu unii brzeskiej monaster skutecznie opierał się jej przyjęciu, mimo silnych nacisków. W połowie XVII w. wystawiono nową cerkiew z zabudowaniami klasztornymi a w latach 1838-1840 zamiast remontu tych budowli zbudowano nową – istniejącą do dziś cerkiew, dzwonnicę-bramę i budynek klasztorny. Monaster leżał na prawym, wschodnim,  brzegu Bugu a jego główne koryto przebiegało w miejscu dzisiejszych starorzeczy pomiędzy wsią Jabłeczną a klasztorem. W II połowie XIX w. dokonano regulacji i zmiany biegu rzeki Bug, w wyniku czego monaster znalazł się po zachodniej stronie Bugu i dzięki temu pozostaje on w dzisiejszych granicach Polski.
Po skasowaniu unii w Królestwie Polskim w 1895 r. klasztor w Jabłecznej stał się ośrodkiem krzewienia prawosławia na terenie Podlasia i ziemi chełmskiej. Przy monasterze powstała szkoła psalmistów, zaś we wsi Jabłeczna kształcono nauczycieli szkół cerkiewnych. Zarówno I jak i II wojna światowa przyniosła w klasztorze wielkie zniszczenia, w 1942 r. spłonął klasztor z biblioteką i archiwum, cerkiew zdewastowano i zniszczono przedmioty kultu religijnego. Odbudowa trwała wiele lat po wojnie. Po powrocie wysiedlonej ludności ukraińskiej sytuacja monasteru się poprawiła a w latach 1974-1992 działało tu Wyższe Prawosławne Seminarium Duchowne. Obecnie w Jabłecznej istnieje jeden z trzech męskich klasztorów prawosławnych w Polsce, a monaster stanowi miejsce ekumenicznych spotkań młodzieży. Centrum zabudowań klasztornych stanowi cerkiew św. Onufrego pochodząca z XIX stulecia. Cennym wyposażeniem świątyni jest bogaty ikonostas ze sławetną ikoną patrona pochodzącą z XII–XIII w. oraz otoczoną kultem ikoną Bogurodzicy. Cerkiew, niewielki cmentarzyk i jeden z budynków klasztornych otacza mur z bramą-dzwonnicą, równie wiekową jak świątynia i tak jak ona pokrytą lśniącą, złoconą blachą. Granice szerszego dziedzińca wyznacza kolejny mur, w obrębie którego znajduje się główny korpus klasztorny (z cerkwią refektarzową św. Jana Teologa na parterze) oraz ciekawy architektonicznie drewniany dom seminarzysty z początku XX w. Na teren klasztorny wiedzie brama z wymalowanym wizerunkiem brodatego pustelnika Onufrija.

Kostomłoty – to niewielka, ale ciekawa wieś, bowiem przetrwała tu jedyna w Polsce parafia neounicka, której służy XVII w. cerkiew. Drewniana cerkiew p.w. św. Nikity, zbudowana została ok. 1631 r. jako unicka, po likwidacji unii w 1875 r. została przemianowana na prawosławną, a w 1927 r. erygowana jako świątynia katolicka obrządku bizantyjsko-słowiańskiego. Uroku wnętrzu dodają liczne ludowe dekoracje i ikony przedstawiające m.in.  sceny z życia patrona cerkwi, św. Nikity, wczesnochrześcijańskiego męczennika. Cerkiew od 1998 r. stanowi Sanktuarium Unitów Podlaskich, a w jej wnętrzu oprócz ikony Błogosławionych Męczenników Podlaskich czczone są ich relikwie. 
Akcja neounijna rozpoczęła się w 1923 r. na ziemiach dawnego zaboru rosyjskiego zamieszkiwanych przez ludność prawosławną, a kiedyś unicką. Miała na celu „przyciągnąć do polskości” tych, którzy po ukazie tolerancyjnym pozostali przy prawosławiu. Wszędzie tam, gdzie wierni prawosławni parafialnie wyrazili zgodę, erygowano  parafie obrządku wschodniego podporządkowane miejscowemu biskupowi łacińskiemu. Była to jak gdyby nowa wersja unii brzeskiej – stąd określenie neounia, jednakże jej wprowadzenie nie odbyło się bez konfliktów.

O etnicznej mozaice tego terenu świadczy także muzułmański cmentarz – mizar w Kolonii Zastawku, który stanowił część wsi Lebiedziew. Obecność muzułmanów na Nadbużańskim Podlasiu była związana z osadnictwem tatarskim w II poł. XVII w., kiedy to król Jan III Sobieski chcąc zrekompensować zaległy żołd i nagrodzić krzywdy Tatarom służącym w polskiej armii zaczął nadawać im ziemie. W Lebiedziewie i Małaszewiczach ulokowano w 1679 r. płk Samuela Murzę Koryckiego i żołnierzy z jego chorągwi. To prawdopodobnie jego nagrobek jest najstarszym w Zastawku i datowany jest na 1704 r. Mizar ulokowany jest na piaszczystym wzniesieniu, gdzie pomiędzy dorodnymi drzewami znajduje się ok. 40 kamiennych nagrobków. Na niektórych zachowała się bogata ornamentyka wschodnia – półksiężyc z gwiazdą lub gwiazdami a także wersety Koranu. Nagrobki z końca XIX w. i początku XX w. mają napisy w języku rosyjskim, gdyż zgodnie z zarządzeniami władz carskich Tatarom nie wolno było wówczas używać języka polskiego. W Lebiedziewie istniał niegdyś meczet, założony prawdopodobnie w początkach XVIII w. ale spalony przez Kozaków w 1915r.

Po powstaniu listopadowym (1830-1831) dobra w okolicy Terespola stały się własnością rządu carskiego, który rozpoczął wznoszenie Twierdzy w Brześciu (która stanowiła posterunek forteczny na zachodniej granicy Rosji), a wraz z budową twierdzy carscy inżynierowie wznosili dwa otaczające ją pierścienie fortów. W latach 1878-1888 wokół Twierdzy zbudowano I pierścień fortów zewnętrznych składający się z 10 ceglano-ziemnych fortów o oznaczeniach cyfrowych I-X (z czego dwa z nich fort VI –Terespol i fort VII – Łobaczew zostały umiejscowione po zachodniej stronie rzeki Bug). Kolejną modernizację Twierdzy Brzeskiej przeprowadzono w latach 1911-1915 i oprócz modernizacji fortów zaplanowano wówczas budowę jeszcze dodatkowych, tworzących II zewnętrzny obwód. Wzniesiono zewnętrzną linię obronną o długości 45 km, złożoną z 14 fortów, 21 punktów oporu międzypola i 5 koszar obronnych, położonych w odległości 6–7 km od twierdzy. Planowa gotowość modernizowanej twierdzy została wyznaczona na rok 1921, czemu przeszkodziła I wojna światowa. Częściowo zrealizowano następujące forty leżące po stronie Polski: fort I – Żuki, fort Ł – Lebiedziew, fort K – Kobylany i fort O – Koroszczyn. W skutek działań wojennych większość fortyfikacji została poważnie zniszczona. Na krótko po odzyskaniu przez Polskę niepodległości twierdza wraz z Brześciem znalazły się w granicach II Rzeczpospolitej, jednak tylko do czasu II wojny światowej. Dziś pozostałości, wzniesione po lewej stronie Bugu zachowały się w postaci fortów i prochowni w miejscowościach: Koroszczyn, Kobylany, Lebiedziew, Terespol i Łobaczew (w granicach Nadbużańskiego Obszaru Chronionego Krajobrazu). Ich obecność na naszych ziemiach jest dowodem na burzliwą historię naszego narodu.

Jedynym miastem w granicach obszaru jest Terespol. Pierwsze wzmianki o nim, jako o wsi Błotków pochodzą z 1512 r. Historycznie miasto było związane z rodami: Flemingów, Słuszków i Czartoryskich. Aktualna nazwa bierze swój początek z XVII w., kiedy tereny te były własnością Józefa Słuszka, który wystarał się o prawa miejskie wraz z nową nazwą - od imienia żony Teresy. W latach 1819-23 Terespol z Warszawą połączył bity trakt, a w 1867 r. – kolej.  Pomnik ukończenia budowy Traktu Brzeskiego stoi przy ul. Wojska Polskiego, jest to monumentalny obelisk z pierwszej połowy XIX wieku. Na obelisku widnieją płaskorzeźby przedstawiające robotników pracujących przy budowie drogi, pamiątkowe napisy oraz data ukończenia budowy w formie rzymskich cyfr. Pomnik uroczyście odsłonięto 10 listopada 1825 roku. Obelisk widnieje w rejestrze zabytków. 
Najstarszym zabytkiem Terespola jest cerkiew prawosławna św. Jana Teologa, która przetrwała, jako jedyny obiekt, z miasta flemingowskiego (w 1748 r. miasto stało się własnością Jana Flaminga). Klasycystyczną budowlę opatrzoną trójkątnym tympanonem i czterokolumnowym portykiem wzniesiono w końcu XVIII w. jako świątynię unicką. Cerkiewnego charakteru nadaje jej kopuła na szczycie, malowidła i wyposażenie wnętrza pochodzi z końca XIX w. W sąsiedztwie cerkwi wznosi się dzwonnica-brama współczesna świątyni. Kolejnym zabytkiem jest kościół Świętej Trójcy z 1863 r., który zatracił cechy stylowe po współczesnej rozbudowie. We wnętrzu wyposażenie z XIX w. Godny uwagi jest cmentarz prawosławny a na nim drewniana kaplica cmentarna Zmartwychwstania Pańskiego z 1903 r. We wnętrzu eklektyczny ikonostas z przełomu XIX/XX w. Kilka nagrobków z tego okresu można obejrzeć na cmentarzu katolickim. Natomiast o obecności Żydów świadczy kirkut, jednakże choć ogrodzony to nie zachowały się żadne nagrobki. 

Obszary chronionego krajobrazu należą do terenów, które zachowując swój charakter zbliżony do naturalnego służą w znaczniej mierze człowiekowi do celów turystycznych i rekreacyjnych. Nadbużańską przyrodą, unikalny krajobraz, a także liczne zabytki architektury, miejsca pamięci historycznej i mozaikę kultur tego regionu można poznawać poruszając się czerwonym Nadbużańskim Szlakiem Rowerowym Janów Podlaski – Hrubieszów. Szlak ten stanowi oś, wokół której powstają lokalne trasy rowerowe, w różnych miejscach o dużej atrakcyjności turystycznej. Jednym z ostatnio utworzonych jest Wschodni Szlak Rowerowy Green Velo,  zaopatrzony w MOR-y (zadaszone miejsca obsługi rowerzystów, z mapami szlaku i miejscem do odpoczynku) oraz dwie wieże widokowe w miejscowościach Pawluki i Hanna. Rzeka Bug wykorzystywana jest także do organizacji turystycznych spływów kajakowych, którym jej „dzikość” niewątpliwie dodaje atrakcyjności. 

Bibliografia:

• Maria i Zbigniew Danilkiewicz „Waloryzacja przyrodnicza Nadbużańskiego Obszaru Chronionego Krajobrazu w województwie bialskopodlaskim”, Biała Podlaska 1987.
• A. Dombrowski, H. Kot, M. Rzępała, W. Walankiewicz, P. Zyska „Waloryzacja ornitologiczna Nadbużańskiego Obszaru Chronionego Krajobrazu (woj. bialskopodlaskie)” Siedlce 1988.
• Praca zbiorowa pod red.A. Dombrowskiego, Z. Głowackiego, W. Jakubowskiego, I. Kovalchuka, Z. Michalczyka, M. Nikiforova, W. Szwajgiera oraz K. H. Wojciechowskiego „Korytarz ekologiczny doliny Bugu (Stan-Zagrożenia-Ochrona)”. Warszawa 2002.
• G. Rąkowski „Przewodnik Polska Egzotyczna II” Pruszków 2003.
• R. Zubkowicz, E. Vetrova, A. Pańko, A. Abramczuk „Biała Podlaska – Brześć. Nieodkryty wschód”. Polska Turystyczna.pl. Kraków 2008.