Uchwała tworząca: Uchwała Nr XI/56/90 WRN w Lublinie z dn. 26.02.1990 r. w sprawie utworzenia systemu parków krajobrazowych i obszarów chronionego krajobrazu na terenie woj. lubelskiego (Dz. Urz. Woj. Lub. Nr 13, poz. 14).
Uchwała obowiązująca: Rozporządzenie Nr 40 Wojewody Lubelskiego z dnia 17 lutego 2006 r. w sprawie Czerniejowskiego Obszaru Chronionego Krajobrazu.
Położenie administracyjne (powiat/gminy): Powiat lubelski / Jabłonna (wiejska), Głusk (wiejska), Strzyżewice (wiejska), Krzczonów (wiejska), Niedrzwica Duża (wiejska), Bychawa (wiejska), Bychawa (miejska), Lublin (miejska); Powiat świdnicki / Mełgiew (wiejska), Piaski (wiejska)
Czerniejowski Obszar Chronionego Krajobrazu został utworzony ze względu na wyróżniający się krajobraz o zróżnicowanych ekosystemach, wartościowy ze względu na możliwość zaspokajania potrzeb związanych z turystyką i wypoczynkiem, a także pełnioną funkcją korytarza ekologicznego.
Obszar położony jest w centralnej części tzw. rowu lubelskiego wypełnionego osadami paleozoicznymi i mezozoicznymi. Decydujący wpływa na ukształtowanie terenu, jego budowę geologiczną, gleby i warunki hydrogeologiczne ma seria skał kredowych. Stropową serię osadów kredowych tworzą skały mastrychtu osiągające w rejonie Lublina miąższość 400-450 m. Dolny mastrycht reprezentują opoki przechodzące w wapienie margliste. Do mastrychtu górnego należą margle, wapienie margliste, różne rodzaje opok i kreda pisząca. Opoki i wapienie mastrychtu ukazują się między innymi na powierzchni terenu w stromych zboczach doliny Czerniejówki i Bystrzycy. Strop powierzchni kredowej w dolinie Bystrzycy występuje pod utworami czwartorzędowymi na wysokości 150-160 m n.p.m., w dolinie Czerniejówki 160-230 m, a na wzgórzach w okolicy Bychawy 250-270 m n.p.m. W strefach przypowierzchniowych wyżej wyniesionych części Obszaru dość powszechnie występują paleoceńskie skały w postaci gez przewarstwionych cienkimi wkładkami wapieni. Ich miąższość dochodzi do 50 m. Wśród osadów paleocenu dominują gezy (krzemionkowe, ilasto-krzemionkowe, margliste). Osady paleocenu ukazują się na powierzchni terenu na międzyrzeczu Bystrzycy i Czerniejówki, w strefach działów wodnych Czerniejówki i Stawka oraz Czerniejówki i Giełczwi. Zwarty płat osadów trzeciorzędowych zachował się w strefie wysoko wyniesionych wzgórz ostańcowych w okolicy Chmiela i Piotrkowa. Lokalnie, w obrębie najwyższych wzgórz ostańcowych, stwierdza się istnienie kilkumetrowej warstwy osadów miocenu, reprezentowane głownie przez ławice piaskowca kwarcowego i piaski kwarcowe oraz zlepy muszlowe krzemionkowe i krzemionkowo-wapienne. Pod koniec neogenu i w dolnym czwartorzędzie utwory kredowe zostały wypiętrzone. Zachodzące wówczas procesy denudacyjne doprowadziły do wytworzenia się rozległych zrównań wierzchowinowych oraz głęboko wciętych rynien erozyjnych wykorzystywanych obecnie przez rzeki. Wycięte w skałach kredowych rynny erozyjne Bystrzycy, Czerniejówki i Kosarzewki zostały częściowo wypełnione, głównie utworami plejstoceńskimi. W dolinie Bystrzycy lokalnie zachowały się w zredukowanej miąższości żwiry peryglacjalne. Lokalnie występują także pyły piaszczyste i iły pylaste, oraz mułki rzeczno-peryglacjalne. Bezpośrednio na zredukowanych osadach peryglacjalnych lub na skałach kredowych zalegają piaski lub piaski i żwiry rzeczno-peryglacjalne, pochodzące ze zlodowacenia środkowo-polskiego, stadiału mazowiecko-podlaskiego oraz piaski rzeczne i żwiry z interglacjału eemskiego. Na obszarze leżącym na lewym brzegu doliny Bystrzycy nad piaskami i żwirami bądź bezpośrednio na kredzie zalegają piaski i mułki lessopodobne. Dna dolin rzecznych budują osady holoceńskie pochodzące z akumulacji madowo-torfowej i deluwialnej. Są to osady piasków drobnoziarnistych i pylastych, namuły i torfy oraz mady piaszczysto-pylaste.
W rzeźbie terenu Czerniejowskiego Obszaru Chronionego Krajobrazu, wyróżniają się formy pochodzenia denudacyjnego: powierzchnie zrównań, krawędzie i równiny denudacyjne, ostańce, oraz formy pochodzenia rzecznego: doliny rzek, terasy akumulacyjne, starorzecza, młode rozcięcia erozyjne, suche doliny. Zróżnicowanie hipsometryczne omawianego Obszaru jest dość duże. Najniżej położony punkt znajduje się w południowej części miasta Lublin, w obrębie doliny Bystrzycy – 171 m n.p.m. Natomiast najwyżej wzniesionym terenem są wzgórza ostańcowe: Kamienna Góra 295,1 m n.p.m., Góra Piotrowska 288,0 m n.p.m. Wysokości względne w południowej i środkowej części terenu dochodzą do 60-80 m.
W Czerniejowskim Obszarze Chronionego Krajobrazu ok. 80% powierzchni terenu zajmują gleby wytworzone z lessów i utworów lessowatych. Najczęściej występującymi są kompleksy gleb bielicowych, jak również gleb brunatnych. W dnach dolin rzecznych Bystrzycy, Kosarzewki i Czerniejówki wykształciły się mady oraz gleby mułowo-bagienne i torfowe. Zajmują one jednak niewielki procent powierzchni Obszaru.
Wartość rolnicza gleb nie jest zbyt zróżnicowana. Na terenie Obszaru Chronionego Krajobrazu powszechnie występującymi glebami są gleby III klasy kompleksu pszennego dobrego.
Największym ciekiem Czerniejewskiego Obszaru Chronionego Krajobrazu jest rzeka Bystrzyca. Rzeka przepływa przez Zalew Zemborzycki, który spełnia wiele funkcji. Jest wykorzystywany do hodowli ryb, zwiększa dyspozycyjne zasoby wodne miasta, oraz stanowi miejsce do wypoczynku i rekreacji dla mieszkańców Lublina i okolic.
Do Bystrzycy na terenie Obszaru uchodzą dwa dopływy: Kosarzewka i Krężniczanka. Kosarzewka swój początek bierze ze źródeł w Kosarzewie, które drenują górny poziom wodonośny. W Bychawie uchodzi do niej Gałęzówka, a w dalszym biegu Kosarzewka zasilana jest wodami podziemnymi wypływającymi w źródłach w Podzamczu, Wincentówku, Zdrapach i Bychawie. W dolinie Kosarzewki, poniżej Bychawy istnieje kilka płytkich stawów. Niewielkie stawy znajdują się również w pobliżu Tuszowa. Rzeka Czerniejówka bierze swój początek z dwu źródeł wypływających powyżej Piotrkowa. Źródła dające początek stałemu biegowi rzeki znajdują się powyżej Jabłonnej. W Głuszynie do Czerniejówki uchodzi rzeka Skrzyniczanka, która wypływa ze źródeł w Skrzynicach.
Czerniejowski Obszar Chronionego Krajobrazu posiada duże walory botaniczne i zróżnicowane typy ekosystemów. Rośliny rzadkie i chronione reprezentują różne grupy siedliskowe: leśne, kserotermiczne, torfowiskowe, wodne i synantropijne. Występuje tu ponad 100 gatunków roślin rzadkich i chronionych, m. in.: aster gawędka, zawilec wielkokwiatowy, wężymord stepowy, orlik pospolity, wisienka karłowata.
Obszar charakteryzuje się krajobrazem rolniczym, a także dość dużymi kompleksami leśnymi, w których występują: lipa drobnolistna, grab, dąb szypułkowy, brzoza brodawkowata, sosna zwyczajna. W kompleksie leśnym pod Wilczopolem został utworzony rezerwat przyrody „Wierzchowiska”, mający na celu ochronę starodrzewia dębowego i lipowego, natomiast w okolicy Wrotkowa rezerwat przyrody„Stasin” dla ochrony brzozy czarnej.
W dolinie Bystrzycy występują fragmentarycznie torfowiska przejściowe z udziałem turzycy pospolitej, mietlicy psiej oraz mchów. Dużą wartość przyrodniczą i dydaktyczną mają szuwary w nurcie i po brzegach rzek Kosarzewki i Czerniejówki. Tworzą je skupiska manny oraz wysokich turzyc. Na terenie Czerniejowskiego Obszaru Chronionego Krajobrazu występują zespoły muraw i zarośli kserotermicznych. Nasłonecznione zbocza kredowe porastają zespoły omanu wąskolistnego. Zbocza lessowe i kredowe porastają zarośla głogu i tarniny, zespoły bodziszka i koniczyny alpejskiej, oraz ciepłe zarośla leszczynowe. Na podłożu piaszczystym występują min.: zespoły kostrzewy i macierzanki piaskowej, a także zespół kocanki i jasieńca piaskowego.
Świat zwierząt Czerniejowskiego Obszaru Chronionego Krajobrazu jest dość zróżnicowany. Wśród zwierząt leśnych licznie występujących należy wymienić: lisy, kuny, tchórze, sarny, dziki, zające i łasice. Występuje tu ponad 100 gatunków ptaków. Między innymi spotkać tu można: zimorodka, kilka gatunków dzięcioła, kowalika, jaskółkę, słowika, skowronka, czaplę, błotniaka stawowego, kawkę czy gawrona. Na rzekach i zbiornikach wodnych występują dzikie kaczki i gęsi. Wśród gadów da się zaobserwować żmiję, węża wodnego, jaszczurki, a także nielicznie występującego żółwia błotnego.
Na terenie Czerniejowskiego Obszaru Chronionego Krajobrazu wyróżniono 3 rezerwaty przyrody:
Na terenie Obszaru zlokalizowanych jest kilkadziesiąt pomników przyrody usytuowanych w gminach: Lublin, Piaski, Bychawa, Jabłonna i Głusk. W strukturze gatunkowej przeważają dęby szypułkowe i lipy drobnolistne. Wśród pomników przyrody należy wyróżnić wieloobiektowy pomnik, składający się z 48 lip drobnolistnych, rosnących po obu stronach utwardzonej drogi prowadzącej do brzegu Zalewu Zemborzyckiego w gm. Lublin.
Walory kulturowe i turystyczne Czerniejowskiego Obszaru Chronionego Krajobrazu podnoszą cenne i dobrze zachowane obiekty pałacowo-dworskie oraz sakralne. Zespoły folwarczne i pałacowo-dworskie istnieją w Czerniejowie, Bystrzejowicach, Tuszowie, Pszczelej Woli i Jabłonnej. Na uwagę zasługują również parki podworskie w Piotrkowie, Skrzynicach, Iżycach a także (chociaż już nieco przerzedzone) aleje topolowa i lipowa w Pszczelej Woli, oraz grabowa w Bychawce.
Renesansowy Kościół pw. św. Wawrzyńca wraz z drzewostanem, bramą i otaczającym ogrodzeniem – Kościół został wzniesiony według projektu Jana Wolffa w latach 1608 – 1611. Na przestrzeni trzech wieków kościół przeszedł jedynie drobne remonty. W latach 1913 - 1915 został rozbudowany poprzez przedłużenie nawy w kierunku zachodnim, według planów architekta Władysława Siennickiego. Wówczas została zniszczona oryginalna, zabytkowa elewacja frontowa. Kościół stoi przy szosie Lublin - Wysokie. Wzniesiony na planie zbliżonym do prostokąta, jednonawowy. Ołtarz główny jest późnorenesansowy (początek XVII wieku), w nim obrazy św. Wawrzyńca i św. Agnieszki z tego samego czasu. Ambona oraz przyścienna chrzcielnica z płaskorzeźbą Chrztu Chrystusa pochodzą z około połowy XVIII wieku. W nowszej, dwukondygnacyjnej dzwonnicy znajdują się fragmenty ołtarza z około połowy XVIII wieku. W obrębie późniejszego ogrodzenia, od północnego wschodu, jest barokowa bramka, murowana z cegły i otynkowana.
Zespół dworski – zabudowę stanowi dwór (obecnie pieczarkarnia) z XVIII/XIX wieku, dziesięciorak z 2 poł. XIX wieku, wozownia, spichlerz, młyn wodny z ok 1904 roku.
Zespół pałacowo-parkowy z początku XX wieku - Zabudowę stanowią: dwór, rządcówka i 7 budynków pofolwarcznych. Układ kompozycyjny parku wykazuje cechy charakterystyczne dla założeń ogrodowych końca XIX wieku. Stare aleje lipowe i pozostałości regularnych podziałów kwaterowych wskazują na to, że ogród istniał wcześniej niż aktualny budynek pałacu i towarzyszył wcześniejszemu dworowi.
Pozostałości zespołu dworskiego - Zespół dworski z XIX wieku z małym parkiem krajobrazowym o pow. około 1,5 ha, położony przy trasie bychawskiej. Park został silnie zniszczony i zniekształcony przez parcelację i zabudowę. W okresie powojennym, znaczna część drzew została usunięta, a na ich miejscu wybudowano budynek szkolny i boisko sportowe. Na atrakcyjność parku składa się głównie pagórkowata rzeźba terenu z dziko porośniętym wąwozem a także grupy starych drzew i krzewów połączone z malowniczymi stawami.
Cmentarz wojenny w Tuszowie – z okresu I wojny światowej, usytuowany w północnej części wsi, około 20 metrów na wschód od drogi Lublin - Bychawa. Cmentarny teren otoczony jest wałem o wysokości około pół metra. Na cmentarzu – w ewidencji austro-węgierskiej ujętym jako „Friedhof nr 32 Tuszów” - pochowanych jest prawdopodobnie ok. 400 żołnierzy: austriackich (m.in. z 14 pułku piechoty oraz 17 rzeszowskiego pułku piechoty Landsturmu) oraz żołnierzy armii rosyjskiej, poległych w czasie walk na linii obrony rosyjskiej Trawniki - Bychawa - Chodel, w dniach 23-26 lipca 1915 roku.
Zespół dworski- dwór z ok. 1880 roku, stróżówka, stajnia, spichlerz z pocz. XX wieku, kuźnia z 1 poł. XIX wieku, aleja lipowa z XIX wieku.
Zespół pałacowy- pałac z 1852 roku, rządcówka z ok 1900 roku, stajnia z 1903 roku, park i aleja lipowa z XIX wieku.
Zespół pałacowy z XVIII-XX wieku - pałac z ok 1730 roku, obecnie szkoła. Gruntownie przebudowany z dobudową wieży w 2 poł. XIX wieku i ok. 1992 roku, oficyna kuchenna z 2 poł XVIII wieku, pozostałości ogrodzenia z bramą z 2 poł XVIII wieku, park regularny z XVIII wieku, przekształcony na krajobrazowy.
Kapliczka Św. Jana Nepomucena z 2 poł. XVIII wieku.
Ze względu na naturalne walory środowiska przyrodniczego Czerniejowski Obszar Chronionego Krajobrazu jest terenem o dość dużej atrakcyjności dla wypoczynku. Czynny wypoczynek weekendowy jest możliwy głównie na obszarach położonych wzdłuż doliny Krężniczanki poniżej Krężnicy Jarej i w okolicy Prawiednik. Typowymi wsiami letniskowymi są Żabia Wola i Zemborzyce Kościelne. Jako atrakcyjne krajobrazowo i dydaktycznie wyróżnia się doliny Krężniczanki, Bystrzycy, Kosarzewki i Czerniejówki.
Najlepiej zagospodarowane turystycznie są okolice Zalewu Zemborzyckiego, zbiornika retencyjnego na rzece Bystrzycy, którego głównym przeznaczeniem jest obecnie rekreacja. Powierzchnia całkowita zbiornika to 278 ha, a średnia głębokość wynosi około 2,3 metra. Nad Zalewem zlokalizowanych jest kilka ośrodków turystycznych, m. n.: Wrotków, Dąbrowa, Marina, Ośrodek Wypoczynkowy Forest . Istnieje również osiedle domków campingowych, park linowy, boisko i tereny trawiaste odpowiednie dla gier i zabaw a także parking samochodowy. Nad brzegami Zalewu znajdują się plaże przystosowane do celów wypoczynkowych i rekreacyjnych oraz kilka punktów gastronomicznych. Bardzo popularne jest tu żeglarstwo a także korzystanie z wyciągu dla narciarzy wodnych . Przy Zalewie zlokalizowane są również siedziby klubów żeglarskich a w sezonie organizowane regaty i zawody.
Dużym powodzeniem cieszy się park wodny „Słoneczny Wrotków”. Na „Słonecznym Wrotkowie” istnieje wypożyczalnia sprzętu rekreacyjnego, min.: kajaki, rowerki wodne, rowery górskie oraz sprzęt do serfowania.
Nad Zalew można dojechać od strony miasta Lublin ulicami: Janowską, Nałkowskich i Zemborzycką. Wzdłuż Bystrzycy do Zalewu Zemborzyckiego prowadzi również ścieżka rowerowa.
Poza Zalewem Zemborzyckim do najczęściej odwiedzanych terenów Czerniejowskiego Obszaru Chronionego Krajobrazu należą kompleksy leśne, sprzyjające spacerom, wędrówkom i wycieczkom rowerowym.
Tekst: Michał Zieliński