Poznaj projektowany Kraszczadzki Obszar Chronionego Krajobrazu

Charakterystyka obszaru

Projektowany Kraszczadzki Obszar Chronionego Krajobrazu (OChK) swoim zasięgiem obejmuje wschodnią część mezoregionu Wyniosłości Giełczewskiej oraz zachodni skraj Działów Grabowieckich, które należą do Wyżyny Lubelskiej. Charakterystyczną cechą obszaru jest zróżnicowana rzeźba terenu, którą tworzą zbudowane ze skał węglanowych wierzchowiny, porozcinane dolinami rzek oraz licznymi w tym regionie suchymi dolinami i wąwozami lessowymi. Gdzieniegdzie występują tu również wklęsłe formy krasowe, tworzące zagłębienia o lejkowatym kształcie, zwane wertebami.

Obszar proj. Kraszczadzkiego OChK położony jest w zlewni rzeki Wieprz, która przepływa wzdłuż jego wschodniej granicy. W tym fragmencie dolina Wieprza przecina tutejsze wzniesienia i tworzy malowniczy przełom, zachowując przy tym naturalny, silnie meandrujący charakter koryta. Krajobrazowi doliny rzecznej towarzyszą starorzecza i zastoiska, a jej krańce miejscami tworzą strome zbocza.  

Większość mniejszych lub większych cieków, przepływających przez Obszar bierze tu swój początek, są to m.in: (od południa) Łętownia, Werbka, Rakówka, Łopuszanka, Żółkiewka czy Łopa (na północy). Żółkiewka, największy w obszarze lewobrzeżny dopływ Wieprza, stanowi zarazem oś Kraszczadzkiego OChK, dzieląc go niejako na część północno-zachodnią i południowo-wschodnią.

Przyroda

Obszar Kraszczadów charakteryzuje duża mozaikowatość terenu sprzyjająca bioróżnorodności. Największe kompleksy leśne to  Las Namule (ponad 1100 ha) – na jego terenie zlokalizowany jest rez. Kurhany Namule oraz Las Niemienice (ponad 700 ha) z rezerwatem „Wodny Dół” .

Dominującym typem lasu jest las świeży wytworzony na żyznych siedliskach grądowych. Tworzą go  głównie dęby i buki z domieszką różnych drzew, z których najciekawsza jest przybierająca fantazyjne kształty lipa. Wśród runa leśnego możemy spotkać rośliny objęte ścisłą ochroną gatunkową jak lilia złotogłów, czy leśne storczyki: obuwik pospolity i buławnik wielkokwiatowy.  Na terenie rezerwatu Wodny dół występuje niezwykle rzadka cieszynianka wiosenna. Nad koronami drzew Kraszczadzkich lasów można zaobserwować szybującego bociana czarnego, który znalazł tu dogodne miejsce do życia i powraca co roku.

W dolinie rzeki Żółkiewki oraz Wieprza zlokalizowane są wilgotne łąki ze starorzeczami i zabagnieniami porośniętymi zaroślami łozowymi i roślinnością szuwarową. Występują tu również stawy rybne w okolicach Niemienic (ok 28 ha), Wielobycza (ok 14 ha), Gorzkowa (11 ha) oraz Wielkopola (2 ha). W dolinach rzek można spotkać czajki, błotniaki stawowe, wrony siwe. Nad stawami obserwuje się duże stada krzyżówek, czaple białe, czaple siwe a nawet bieliki. Wczesną wiosną na przelotach w granicach  stawów wypoczywają bataliony i łęczaki. Na łąkach można spotkać niezwykle rzadkie gatunki owadów – piękne niebieskoskrzydłe motyle: modraszek nausitous i modraszek telejus, które swój cykl życiowy związały z rośliną o bordowych kwiatach – krwiściągiem lekarskim oraz jednym z gatunków mrówek zwanych wścieklicami. Nad niektórymi wyłączonymi z użytkowania zarastającymi stawami można zobaczyć chronioną ważkę zalotkę większą. Wiosenne wieczory rozbrzmiewają kumkaniem kumaka nizinnego.

Mozaika pól o dużej fragmentaryzacji, zróżnicowanych zasiewach i wstęgowym układzie niezwykle sprzyja różnorodności biologicznej. Dodatkowym atutem są tu wysokie i szerokie miedze odgradzające od siebie poszczególne pola uprawne oraz zadrzewienia śródpolne. Dzięki temu możemy tu spotkać rzadkie w innych regionach kuraki polne jak kuropatwa czy przepiórka. Kraszczadzkie pola tętnią życiem, można zasłuchać się tu w śpiewie skowronków, popiskiwań pliszek żółtych czy treli pokląskw i szczygłów.

Walory historyczno-kulturowe

Obszar Kraszczadów zdaje się nie wyróżniać na mapie województwa walorami historycznymi, nie mniej jednak skrywa w swym pociętym wąwozami wnętrzu wiele ciekawych miejsc i obiektów - świadków naszej historii. To przede wszystkim świątynie, murowane i drewniane. Z tych pierwszych na szczególną uwagę zasługuje kościół pw. św. Zofii w Tarnogórze sięgający swym początkiem 1544 roku i osoby fundatora hetmana wielkiego koronnego Jana Tarnowskiego. Starszą jeszcze, bo sięgającą początku XV wieku jest parafia w Gorzkowie-Osadzie, jednakże obecnie istniejąca świątynia pw. św. Stanisława BM została wybudowana w stylu późnego renesansu w latach 20. XVII w. Na uwagę zasługuje także wzniesiony w stylu późnego baroku w 1770 roku kościół pw. św. Wawrzyńca w Żółkiewce-Osadzie. Bardzo urokliwe są drewniane kościółki rzymskokatolickie i polskokatolickie rozsiane po terenie Kraszczadów w Płonce i Żółkiewce-Osadzie. Osobliwym obiektem sakralnym jest kościół pw. św. Mateusza w Chłaniowie, jest obiekt … murowano drewniany. Cześ murowana pochodzi z początku XV w. zaś drewniana z XVIII w.

Teren Kraszczadów usiany jest także licznymi i różnorodnymi cmentarzami i innymi miejscami pochówków. W jednym z najmłodszych rezerwatów w województwie (rez. Kurhany-Namule znajduje się ponad pół setki kurhanów z okresu wczesnego średniowiecza - VII-IX wiek). Cmentarze z pochówkami XIX-wiecznymi znajdziemy w Tarnogórze, Płonce, Żółkiewce-Osadzie, Gorzkowie-Osadzie. Okres Powstania Styczniowego przypominają pomniki i groby w Suchym Lipiu, Żółkiewce-Osadzie, Gorzkowie-Osadzie, Płonce czy Tarnogórze. Smutne ślady w postaci cmentarzy zostawiła tu także Wielka Wojna. Cmentarze z okresu I wojnyświatowej spotkamy na południu i południowym wschodzie Kraszczadów w: Bzowcu, Tarzymiechach, Izbicy, Tarnogórze Kolonii, jak i na przeciwległym, północno-zachodnim krańcu Kraszczadów w: Izdebnie, Podizdebnie czy Tokarówce. Mogiłami i pomnikami z okresu ostatniej wojny usiany jest cały obszar Kraszczadów. W Izbicy i Żółkiewce zachowały się także kirkuty.

Tereny Kraszczadów to znacznej mierze obszary rolnicze, które niegdyś były też własnością rodzin ziemiańskich. Dwory i ich pozostałości tej nieistniejącej już warstwy społecznej znajdują się m.in. w: Wierzchowinach, Zaburzu, Wierzbicy, Płonce, Olchowcu, Nowinach, Olszance, Ostrzycy, Dworzyskach. Na szczególną uwagę zasługuje piękny pałac Czyżewskich z I połowy XIX w. w Tarnogórze, otoczony parkiem, oraz pieczołowicie odrestaurowany dwór w Dąbiu wybudowany w 1848 roku.

Co najmniej kilka miejscowości na terenie Kraszczadów było do XIX wieku miasteczkami (prawa miejsce utraciły w większości po Powstaniu Styczniowym). Małomiasteczkową zabudowę spotkamy w Tarnogórze, Żółkiewce-Osadzie, Gorzkowie-Osadzie, natomiast oryginalną zabudowę żydowskiego miasteczka posiada Izbica. Znajdziemy tu jeszcze kamienice z tzw. kuczkami, czyli drewnianymi gankami.

Niedoceniane i pomijane są często historyczne obiekty techniczne i użytkowe. Jednym z ciekawszych na terenie Kraszczadów są pozostałości wybudowanej w 1928 roku Państwowej Klinkierni w Izbicy. Rozpoznawalnym obiektem jest wiatrak koźlak w Tuligłowach pochodzący z II połowy XIX wieku. Prócz tego na terenie Kraszczadów spotkamy szereg innych obiektów jak młyny, zabudowania folwarczne (stajnie, spichlerze) czy gorzelnie. Wśród obiektów tych wyróżniają się oryginalnością zabudowania Stadniny Koni Białka, które mają już bez mała 100 lat.

Tereny Kraszczadów związane są z postaciami i rodami magnackimi i szlacheckimi znanymi w całej Rzeczpospolitej. Żółkiewka to jedno z gniazd rodu Żółkiewskich. Z tego rodu wywodził się hetman wielki koronnyStanisław Żółkiewski, zwycięzca spod Kłuszyna, który zajął Moskwę (jego pomnik od 2022 roku stoi w Żółkiewce). Tarnogóra, to miasto lokowane w 1548 roku przez hetmana wielkiego koronnego Jana Amora Tarnowskiego. Późniejszymi właścicielami Tarnogóry byli Czyżewscy (ich kaplica grobowa znajduje się na cmentarzu w Tarnogórze) oraz Smorczewscy. Rafał Smorczewski pozostawił bardzo ciekawe wspomnienie opisujące m.in. przedwojenną Tarnogórę pt.: „Wojenny pomost”. Krasnystaw i starostwo krasnostawskie związane jest ze znanym rodem Sobieskich, z których wywodzi się król Jan III Sobieski „Lew Lechistaniu” – jak go nazywali Turcy rozgromieni przez niego pod Wiedniem. Marek Sobieski – brat króla – był starostą krasnostawskim. Natomiast sam król lokował miasto Gorzków w 1689 roku. Właścicielami Gorzkowa, Wielkopola i innych okolicznych wsi byli Suchodolscy. Przedstawicieli tego zacnego rodu spotykamy we wszystkich zmaganiach niepodległościowych od XIX wieku po II wojnę światową. Suchodolscy walczyli w kampanii napoleońskiej, obu powstaniach (listopadowym i styczniowym), a także w I i II wojnie światowej. Teren Kraszczadów od setek lat zamieszkiwali Żydzi. Warto tu wspomnieć kilka postaci. Urodzonego w Izbicy Thomas „Toivi” Blatt, to jeden z uczestników buntu więźniów w niemieckim obozie zagłady w Sobiborze, autora książek: „Ucieczka z Sobiboru” i „Z popiołów Sobiboru”, „Sobibór: zapomniane powstanie”. Na kirkucie w Izbicy, obok swoich zamordowanych przez Niemców rodziców pochowany jest … ksiądz katolicki, ks. Grzegorz Pawłowski urodzony jako Jakub Hersz Griner – uratowany z Holokaustu. Z Żółkiewki pochodził Chaim Zyberklang, autor wspomnień „Z Żółkiewki do Erec Israel”.

Kraszczady są zatem doskonałym miejsce do eksplorowania przez miłośników przeszłości i wielokulturowego pogranicza.

Turystyka

Przez obszar proj. Kraszczadzkiego OChK przechodzi sieć tras rowerowych: GreenVelo - Wschodni Szlak rowerowy oraz Greenways - Dziedzictwo Wshodu. Istnieje również trasa rowerowa - utworzona wspólnie z Urzędem Miasta i Gminą Krasnystaw, licząca ok. 17 km. Rozpoczyna się w Krasnymstawie i prowadzi do rezerwatu Wodny Dół. Dalej ścieżka biegnie drogą przez Kolonię Niemienice spowrotem do Krasnegostawu.

Dla amatorów pieszych wycieczek: ścieżka przyrodnicza “Wodny Dół”. Ścieżka przyrodnicza występuje w 3 wariantach:

• Wariant I: o długości ok. 1,6 km zaprojektowany dla młodszych dzieci
• Wariant II: o długości ok. 4 km. Jest to rozwinięcie wariantu I i umożliwia powrót przez malownicze wąwozy rezerwatu do punktu wyjścia.
• Wariant III o długości ok. 8 km - najbardziej wymagający przeznaczony jest dla grup zorganizowanych, którzy zechcą zakończyć wycieczkę przy leśniczówce Niemienice.

Dla miłośników jazdy konnej jest Stadnina Koni Białka, w której malownicza architektura, parkowa zieleń i niepowtarzalne pejzaże oczarowują klimatem staropolskiego majątku ziemskiego. Ponadto zabudowania stadniny graniczą z rozległymi terenami naturalnymi Wyżyny Lubelskiej, co niewątpliwie stanowi zachętę do spacerów oraz jest przedmiotem zainteresowania fotografów i malarzy odwiedzających ten urokliwy zakątek. Stadnina Koni w Białce jest otwarta dla zwiedzających tj. wycieczek oraz grup zorganizowanych.

Tekst opracowali: A. Sulima, P. Łapiński, K. Wojciechowski, J. Jędruch 
Zdjęcia: P. Łapiński, A. Sulima