PARKOWE STROJE LUDOWE
Parki krajobrazowe tworzone są głównie w celu zachowania unikalnych elementów przyrodniczych, krajobrazowych, kulturowych, historycznych i turystycznych danego terenu. Przyrodę, zabytki i walory turystyczne terenów parków opisują niemal wszystkie informatory i przewodniki. Mało, albo wcale nie mówi się o strojach ludowych charakterystycznych dla poszczególnych terenów, a jest to istotny element naszej tradycji i kultury. Mija już ponad 100 lat od kiedy mieszkańcy wsi i miasteczek zaprzestali noszenia tradycyjnych strojów. Zobaczyć je można jedynie na festynach, dożynkach czy podczas występów zespołów folklorystycznych. Są to jednak stroje stylizowane lub odwzorowane. Autentyczne znajdują się najczęściej w muzeach lub na babcinych strychach.
Na terenach objętych ochroną, administrowanych przez ZLPK OZ Zamość, występowały trzy rodzaje strojów:
- strój biłgorajski ( zachodnia część Szczebrzeszyńskiego Parku Krajobrazowego, niewielki fragment zachodni Parku Krajobrazowego Puszczy Solskiej)
- strój zamojski ( środkowa i wschodnia część Szczebrzeszyńskiego Parku Krajobrazowego, zachodnia część Krasnobrodzkiego Parku Krajobrazowego, pn. – zach. część Parku Krajobrazowego Puszczy Solskiej, Skierbieszowski Park Krajobrazowy)
- strój hrubieszowsko – tomaszowski ( pd. – wsch. część Krasnobrodzkiego Parku Krajobrazowego, Południoworoztoczański Park Krajobrazowy, Nadbużański Obszar Chronionego Krajobrazu, Dołhobyczowski Obszar Chronionego Krajobrazu.
STRÓJ BIŁGORAJSKI
Ubiór męski.
Na strój męski składała się lniana koszula noszona na tzw. „wypust”. Początkowo bez ozdób, później z niewielkimi zdobieniami wykonanymi haftem krzyżykowym. Koszula przepasywana była skórzanym pasem z 2 lub 4 sprzączkami. Spodnie z płótna lub sukna w biało – czarne prążki. Okrycie wierzchnie stanowiła sukmana, wykonana w sukna w kolorze ciemnego brązu ozdobiona szamerunkiem (dekoracyjne zapięcie ) i aplikacjami z niebieskiego sukna i sznurka, ponadto płótnianka (wierzchnie okrycie wykonane z płótna) i kożuch. W lecie na głowach mężczyźni nosili słomiane kapelusze a w chłodne dni gamerki (okrągłe czapki z haftem) lub huczmy (4 boczna czapka z pomponami). Stopy obwijano onucami, a obuwie stanowiły wykonane ze skóry chodaki i tyszowiaki. Dopełnienie stroju stanowiła torba skórzana tzw. kalita.
Ubiór kobiecy.
Strój kobiecy składał się z lnianej koszuli ozdabianej czarnym lub czerwonym haftem. Spódnice wykonane były albo z płótna albo z tkaniny lniano wełnianej w drobne czarno – białe prążki. Na spódnicach noszono płócienne zapaski, gładkie lub zdobione czerwonym haftem. Okrycie wierzchnie początkowo stanowiły sukmany i kożuchy a później niebieskie żupany. Na co dzień kobiety nosiły chodaki a od święta sznurowane buty z cholewką. Na szyi koniecznie musiały być korale – prawdziwe lub sztuczne, w zależności od zamożności . Na głowie mężatki nosiły czepek składający się z obręczy owijanej haftowanym pasem płótna, który okrywany był długim kawałkiem tkaniny bądź chusty.
STRÓJ ZAMOJSKI
Ubiór męski
Ubiór męski, szyty był podobnie jak kobiecy z materiałów pochodzenia naturalnego czyli z lnu, konopi i wełny owczej. Głowę okrywał kapelusz słomiany lub magierka. Koszula lniana o kroju przyramkowym (koszule o tym kroju pozszywane są z kawałków materiału o kwadratowym lub prostokątnym kształcie), przepasana skórzanym pasem, była noszona na spodnie. Te z kolei szyte były z tkanin konopnych lnianych lub wełnianych. Na koszulę mężczyźni zakładali niebieską kamizelkę z cienkiego sukna. Strój uzupełniały buty skórzane w czarnym kolorze. Okrycie wierzchnie stanowiły płótnianki.
Ubiór kobiecy
Strój kobiecy składał się z chustki okrywającej głowę. W zależności od pory roku były to chusty płócienne w lecie i wełniane tzw. szalinówki w zimie. Odświętne okrycie głowy stanowił zawój (rąbek) o wymiarach 150 cm x 150 cm zarzucany swobodnie na głowę. Mężatki od momentu oczepin nosiły owalny czepek. Koszule lniane miały krój przyramkowy i zdobione były czerwono-czarnymi motywami haftu. Na koszulę kobiety nakładały gorset z czarnego aksamitu lub sukna i oczywiście korale. W chłodniejsze dni kobiety nosiły białe lniane kaftaniki. Odświętne spódnice szyte były z białego płótna lnianego. Oprócz spódnic, w chłodne dni noszono burki z lniano – wełnianej tkaniny. Na spódnice i burki zakładano suto marszczone zapaski. Okrycie wierzchnie stanowiły płótniaki i sukmany a także przyjaciółki. Przyjaciółki – to zimowe płaszcze podszyte futrem z owczych skór. Obuwie stanowiły początkowo chodaki, zimą tyszowiaki, a z czasem czarne trzewiki. W zimne dni kobiety dodatkowo nosiły chusty naramienne.
STRÓJ HRUBIESZOWSKO – TOMASZOWSKI
Ubiór męski
Zarówno w ubiorze męskim jak i kobiecym widoczne są wpływy kultury polskiej i ukraińskiej, wynika to z położenia terenu.
Nakrycie głowy stanowiły w zależności od pory roku: kapelusze słomiane, przyozdabiane najczęściej czarną wstążką; czapki z baraniego futra ( kapuza) i maciejówki (kaszkiet). Kolejnym elementem ubioru były koszule lniane, później bawełniane, sięgające nad kolano, przepasane na co dzień rzemieniem lub sznurem konopnym, a od święta skórzanym lub wełnianym pasem (pajosem) . Z czasem koszule ozdabiano i skracano ich długość. Spodnie tzw. nogawice lub portki szyto z płótna lnianego lub lniano – konopnego. Zimą nakładano kilka par spodni lub tzw. hołośnie – spodnie z sukna w kolorze czarnym lub brązowym, o zwężanych od kolan nogawkach. Na początku XX . zaczęto nosić bryczesy. Noszono je do wysokich butów z cholewami tzw. oficerek. Okryciami wierzchnimi były kabaty z sukna lub płótna. W lecie noszono płótnianki ( płachciany, siermięgi) . Wierzchnim strojem odświętnym była sukmana z folowanego (filcowanego) sukna w kolorze szarym i brązowym.
Ubiór kobiecy
Składał się z nakrycia głowy, którą stanowiła drewniana obręcz, nakładany na nią czepek, płócienna płachta i chusta. Kolejnym elementem była koszula z grubego lnianego płótna. Miała ona tzw. nadołek (niewidoczna część koszuli, która spełniała rolę bielizny). Przód i mankiety zapinane były na małe szklane, czarne guziczki. Przyramki i kołnierze zdobiono wzorami haftu krzyżykowego, używając czarnych i czerwonych nici. Spódnice lniane , z czasem zastąpiono tzw. malowankami. To spódnice ręcznie zdobione jednobarwnym drukiem w kolorze niebieskim, błękitnym lub zielonym. W zimie noszono burki w kolorach: brązowym, szarym lub granatowym. Dopełnieniem były zapaski, pięknie ozdabiane haftem, falbaną lub zakładkami. Okrycie wierzchnie , letnie to kabaty lniane. Innym spotykanym okryciem wierzchnim była switi, do pasa przypominała kabat, poniżej sukmanę. Do stroju zimowego kobiety nosiły też kurtyki lub saczki albo syrolaki. Sięgały do bioder, dopasowane w pasie. W późniejszym czasie kurtyki zostały zastąpione kamizelkami, pięknie haftowanymi. Zimą kobiety nosiła kożuchy , trzewiki i ciepłe chusty.
Szyciem i ozdabianiem lżejszych tkanin i ubiorów zajmowały się kobiety. Ubiory z grubszych tkanin szyli głównie krawcy wyznania mojżeszowego, buty - szewcy z Turobina i Tyszowiec, natomiast pasy i torby skórzane wykonywali głównie kaletnicy z Zamościa. Kapelusze słomiane były wykonywane przez chłopców podczas pasienia bydła. Robiono je ze słomy niedojrzałego żyta lub ździebeł trawy tzw. psiarki.
Opracowała: Małgorzata Ciuryło ZLPK OZ Zamość
Literatura:
- „Tradycyjne stroje i zdobienia biłgorajskie” - Piskorz-Branekova E. , Zamość 2013, Wydawnictwo Archidiecezji Lubelskiej „Gaudium”
- Słownik terminów ludowych - Krój przyramkowy (polskatradycja.pl)
- „Polska. Stroje ludowe” – Piskorz-Branekova E., Warszawa 2008, Sport i Turystyka – MUZA SA
- „Tradycyjne stroje i hafty hrubieszowsko – tomaszowskie” – Piskorz-Branekova E., Zamość 2011, Wydawnictwo „Gaudium”
Fotografie strojów i ubiorów zaczerpnięto z następujących stron:
Strój Biłgorajski - opis, zdjęcia, ciekawostki (polskatradycja.pl)
Stroje ludowe – strój zamojski – Stowarzyszenie Pracownia Etnograficzna
