NASZE BUCZYNY
Buk posiada wybitną zdolność formowania własnych trwałych zespołów roślinnych. Jest gatunkiem charakterystycznym dla klasy mezo- i eutroficznych lasów liściastych, związku lasów bukowych, w obrębie którego tworzy liczne zespoły. Zalicza się do nich buczynę karpacką, buczynę sudecką i buczynę pomorską. Znane są również zespoły pośrednie jak kwaśna buczyna górska i kwaśna buczyna pomorska. Ponadto buk zwyczajny bierze udział w zbiorowiskach bukowo-grabowych, jodłowo-bukowych, a niekiedy sosnowo-bukowych.
Drzewostany bukowe zajmują w Polsce niewiele bo tylko 4% jej powierzchni leśnej. W tych siedliskach buk nie tylko dominuje ilościowo, ale także osiąga nieraz ogromne rozmiary. To buk jest tam „dachem leśnym”, pod którym kształtują się inne piętra. Cykliczność zachodzących w buczynach procesów i silnie zaznaczająca się rytmika sezonowa powodują, że zbiorowiska te są bardzo malownicze i tym samym atrakcyjne turystycznie.
Nie każda buczyna jest taka sama.
Nasze buczyny Skierbieszowskiego Parku Krajobrazowego jak i Parków Krajobrazowych położonych na Roztoczu (Szczebrzeszyński Park Krajobrazowy, Krasnobrodzki Park Krajobrazowy, Południoworoztoczański Park Krajobrazowy) zaliczamy do formy podgórskiej, dla której charakterystyczny jest większy udział związany z grądami. Na ich odrębność zwrócił uwagę już w 1946 roku Sławiński i określił je mianem Fagetum zamosciense. Pomimo, że obecnie siedliska te nie mają odrębnej rangi zespołu, to jednak widać ich regionalną odmienność.
W Skierbieszowskim Parku Krajobrazowym lasy bukowe wykształciły się na siedlisku grądowym i występują poza północno-wschodnią ścisłą granicą zasięgu. Lasy nie tworzą tutaj zwartych drzewostanów, znajdują się głównie na głębokich lessach, gdzie wywóz drewna jest trudny ze względu na głębokie wąwozy i wyniesienia. Tutejsze buki wyróżniają się dorodnością i ekspansywnością. W domieszce występuje lipa drobnolistna, klon jawor oraz w znacznej ilości grab. Wyróżniającym elementem jest tutaj brak dziko rosnących jodeł, które występują na Roztoczu. W runie bukowych lasów Skierbieszowskiego Parku Krajobrazowego spotkamy gatunki roślin związane z grądami i z buczynami: zawilec gajowy i żółty, przylaszczka pospolita, jaskier kaszubski, gwiazdnica wielkokwiatowa, żywiec gruczołowaty, buławnik wielkokwiatowy.
Łatwiejsze do sklasyfikowania są buczyny, które występują na Roztoczu. Są to żyzne buczyny karpackie Dentario galndulosae-Fagetum. Spotkamy je w trzech parkach krajobrazowych: Szczebrzeszyńskim, Krasnobrodzkim i Południoworoztoczańskim. Buczyna występuje tam na zboczach i szczytach wzniesień, a także skłonach głębokich wąwozów. Zachowane drzewostany składają się z buka i jodły z domieszką świerka i jaworu. Runo jest tutaj bogate, rośnie w nim około 150 gatunków roślin. Są to między innymi: szałwia lepka, gajowiec żółty, paprotnik Brauna, wilczomlecz migdałolistny, miodunka ćma, zawilec gajowy. Jako gatunek charakterystyczny większą rolę spełnia żywiec gruczołowaty. Pień buka to miejsce, wokół którego owija się bluszcz pospolity, a paprotka zwyczajna wyrasta na nim czerpiąc składniki odżywcze z korowiny.
Buk nie jest zdolny do kolonizacji większych obszarów. Jego owoce pozbawione są cech ułatwiających rozsiewanie, są ciężkie i nietrwałe. To człowiek przyczynia się do jego rozprzestrzeniania poza granice zasięgu. Odpowiedzialny jest także za jego zanikanie spowodowane masowym wycinaniem. Skutkuje to degradacją gleby i zmianą stosunków wodnych, a nieraz doprowadza do uniemożliwienia naturalnych odnowień.
Buczyny są priorytetowymi siedliskami przyrodniczymi Natura 2000, które zgodnie z Dyrektywą Siedliskową są objęte ochroną w krajach członkowskich Unii Europejskiej.
W lubelskich parkach krajobrazowych najpiękniejsze buczyny zobaczymy w Skierbieszowskim Parku Krajobrazowym (lasy Głęboka Dolina, Pańska Dolina, Zabytów), Szczebrzeszyńskim Parku Krajobrazowym (las Cetnar), Krasnobrodzkim Parku Krajobrazowym (rezerwat Św. Roch, buczyna na Wapielni), Południoworoztoczańskim Parku Krajobrazowym (buczyna porastająca Krągły Goraj).
Grzyby lasów bukowych
Poszczególne gatunki grzybów podobnie jak rośliny mają swoje preferencje siedliskowe. A i sam buk jest drzewem obligatoryjnie mikoryzowym, co oznacza że prawidłowo rośnie tylko gdy korzenie pozostają w związku z grzybami. Najczęściej spotykane grzyby mikoryzowe buka to borowiki, muchomory, kurki, gąski. Jednym z pospolitszych grzybów lasów bukowych jest suchoporek złotopory (nazywany też podgrzybkiem złotawym). Na kłodach i pniach buków często wyrasta monetka bukowa – jeden z piękniejszych bukowych grzybów. Jej rozmieszczenie ściśle wiąże się z zasięgiem buka. Do grzybów nadrzewnych należy również maślanka wiązkowa i opieńka miodowa, występujące nieraz w olbrzymich kępach złożonych z setek owocników. Na opadłych gałęziach rośnie twardzioszek czosnkowy o intensywnym zapachu czosnku. Zaś na martwych pniach spotkamy hubiaka pospolitego i wchlarzowca olrzbymiego. W rezerwatach gdzie pod dostatkiem starych powalonych buków wyrasta chroniona soplówka bukowa – grzyb przypominający koralowca. Spotkać też tam można rzadką smoluchę bukową, wpisaną na Czerwoną Listę z kategorią V – narażony na wymarcie. W naszych buczynach na opadłych liściach wyrastają buławka rurkowata i buławka sitowata. Obie również wpisane na Czerwoną Listę z kategorią R – rzadki, potencjalnie zagrożony wymarciem. Na opadłych owocach również spotkamy grzyby, będzie to próchnilec bukowy i pucharek bukowy. Z bukiem (jak ich nazwa mówi) związane są również gąska bukowa i gołąbek buczynowy, częste od lata do jesieni. Na korze buków rozwijają się porosty: otocznica lśniąca, literak właściwy, misecznica wytworna, otwornica gorzka, płucnik modry. Także takie, które objęte są ochroną ścisłą: granicznik płucnik, tarczynka dziurkowana, puchlinka ząbkowata i porosty z gatunku nibypłucnik. Porosty na bukach występują przede wszystkim na pniach od nasady po koronę, rzadziej przy korzeniach.
Zwierzęta związane z bukiem
W lasach bukowych panują charakterystyczne warunki rozwoju nie tylko dla roślin czy grzybów. Z bukiem związanych jest szereg mniejszych i większych zwierząt.
Ciemne lasy bukowe są siedliskiem wilków i rysi. Pień buka to mieszkanie dla ptaków gnieżdżących się w dziuplach i owadów żyjących w drewnie. Bukiew to wartościowy pokarm dla myszarek, nornic czy wiewiórek. Pożywiają się nim również większe zwierzęta takie jak dzik, jeleń i sarna. Jelenie i sarny to również miłośnicy siewek i podrostów buka, a i zając nimi nie pogardzi. Nie zapominajmy też o borsukach, które nie tylko korzystają z buczyn jako pokarmu, ale często wybierają je na miejsca schronienia. Mieszkanką buczyn jest również popielica szara, aktywny nocą gryzoń, którego ważnym składnikiem diety są owoce drzew leśnych. Popielica szara objęta jest ochroną gatunkową w kraju oraz w państwach europejskich, które podpisały tzw. konwencję berneńską. Na terenie Kazimierskiego i Szczebrzeszyńskiego Parku Krajobrazowego rozpoczęto ochronę tych ginących zwierząt poprzez wieszanie skrzynek lęgowych, które mają zwiększyć ilość kryjówek. Buczyny to również miejsce życia wielu gatunków ptaków leśnych. Na wyróżnienie zasługują; muchołówka mała, siniak, dzięcioł czarny, świstunka, puszczyk. Ale lasy bukowe o bogatej strukturze szczególnie sprzyjają występowaniu puszczyka uralskiego. Jest to jedna z największych europejskich sów. Jest mało płochliwy i agresywny, zwłaszcza w pobliżu gniazda. W obronie młodych potrafi zaatakować również człowieka. Populacja europejska tej pięknej sowy jest stabilna, a nawet wykazuje trend wzrostowy. W Polsce objęty jest ścisłą ochroną gatunkową. Na „Czerwonej liście ptaków Polski” został sklasyfikowany jako gatunek najmniejszej troski.
Lista owadów związanych z bukiem jest długa. Niektóre związane są z nim przez całe życie, inne tylko w niektórych stadiach rozwoju. Z chrząszczy żerujących na bukach spotkamy gatunki należące do rodziny korników, bogatków, kózek, kołatków i ryjkowców. Buki zasiedlane są przez muchówki, błonkówki, pluskwiaki i motyle. Ciepłe buczyny preferuje ćma lotnica zyska, której gąsienice żerują na bukach. W lasach bukowych owady zasiedlają różne ich strefy. W dnie lasu często można trafić na drapieżne chrząszcze z rodziny biegaczowatych. Za to rzadko w gęstej buczynie spotkamy mrówki. W drewnie buka żerują korniki np. drwalnik bukowiec i roztoczek bukowiec. Na martwym drewnie natrafić można na kózki rębacza szarego czy kozioroga bukowca. Wzrok przyciągają pojawiające się na liściach narośla dziwnych kształtów i kolorów. Są to galasy. Powodują je niewielkich rozmiarów owady błonkoskrzydłe, nakłuwając tkankę liścia i składając w niej jaja. Na buku spotkamy: garnusznicę bukową i hartigiolówkę bukową. Jak widać życie niektórych owadów jest tak związane z bukiem, że nawet swoje nazwy wzięły od tego drzewa. Oprócz wcześniej wspomnianych będą to: motyle widłogonka buczynówka, ozdobka bukowa, niedolotnik bukowiec, pachówka bukwióweczka i piśmica bukwióweczka, pluskwiak czerwiec bukowiec, bzyg morsznica buczynowa, chrząszcz skoczonos bukowiec.
Opracowanie tekstu: Małgorzata Grabek (ZLPK Oddział w Zamościu)
