Hrebenne i Siedliska

HREBENNE

Niezwykle cennym zabytkiem jest drewniana cerkiew p.w. św. Mikołaja, jedna z najstarszych w regionie, malowniczo położona na wysokim wzgórzu w otoczeniu starych lip. Pierwotnie była to świątynia greckokatolicka. Po II wojnie światowej zamieniono ją na kościół rzymskokatolicki, obecnie służy ponownie grekokatolikom, ale także katolikom obrzędu rzymskiego. Cerkiew w zniesiona ok. 1600 roku, przebudowana w 1797 r., odnawiana w latach 1832 i 1958-59, ma konstrukcję zrębową. Jest trójdzielna, wszystkie trzy części są trójkondygnacyjne, wzniesione na planach kwadratów i nakryte ośmiobocznymi kopułami zwieńczone latarniami. Poszczególne kondygnacje oddzielają szerokie okapy. Podczas remontu w 2010 roku przywrócono dawny wygląd świątyni w tym pokrycie dachowe z gontu.. Nawa jest szersza i wyższa od babińca i prezbiterium, za którymi znajduje się pojedyncza, czworoboczna zakrystia, dobudowana na przełomie XVIII-XIX wieku ze starymi ikonami malowanymi na deskach i ozdobnymi kartuszami.

Obok stoi czworoboczna, dwukondygnacyjna drewniana dzwonnica z XVIII w., odnawiana w 1958 r. W górnej kondygnacji przebito z każdego boku po cztery otwory dzwonowe, zamknięte półkoliście. Dach namiotowy kryty gontem.

Przy cerkwi jest pomnik upamiętniający wysiedlenia ludności ukraińskiej. Na przycerkiewny cmentarz wiedzie murowana bramka z początku XIX w., nakryta daszkiem z czworoboczną wieżyczką. Wśród nagrobków wyróżnia się kamienny krzyż z przełomu XVIII-XIX w. Inny krzyż z tego samego okresu, z figurą Chrystusa Ukrzyżowanego, stoi u podnóża wzgórza cerkiewnego.

Drugi cmentarz, z dużą ilością ludowych nagrobków bruśnieńskich znajduje się w lesie na północ od wsi, przy drodze do stacji kolejowej.

SIEDLISKA

Wieś położona w malowniczej kotlinie otoczonej zalesionymi wzgórzami. Powstała w XV w. Początkowo nazywała się Stare Hrebenne, obecną nazwę uzyskała w XVII w. Od połowy XV w. przez kilka stuleci dzierżawcami okolicznych królewszczyzn byli Dzieduszyccy, którzy od XVI w. mieli w Siedliskach dwór. W XIX w. majątek należał do Tyszkiewiczów, a później do Jabłonowskich i Sapiehów. W ręku tych ostatnich pozostał do II wojny światowej. Wieś była dawniej znanym ośrodkiem garncarskim, w okolicy wydobywano glinkę służącą do produkcji fajansu i wyrobów kamionkowych w manufakturze Ordynacji Zamojskiej w Tomaszowie, a samych Siedliskach w XIX w. istniała fabryka naczyń fajansowych.

Do 1947 r. wieś zamieszkiwana była w zdecydowanej większości przez ludność ukraińską, którą wysiedlono podczas akcji „Wisła”. Zanim jednak doszło do wysiedlenia, słynna stała się afera dotycząca współpracy miejscowego posterunku MO z UPA, co było ewenementem, bo nacjonaliści ukraińscy na ogół bezwzględnie zwalczali komunistyczną milicję. Współpraca ta trwała przez trzy lata, od lutego 1945 do końca 1947 r., a zakończyło ją aresztowanie komendanta posterunku Wywrockiego i jego zastępcy Pyki. W tym okresie okolice Siedlisk stały się azylem dla upowców, którzy znajdowali tu schronienie przed obławami wojska i SB. O nawiązaniu kontaktów zdecydowała przede wszystkim obawa komendantów o własne życie. W 1944 r. posterunek MO w sąsiednim Hrebennem został przez UPA zlikwidowany, a jego komendant zabity. Milicjanci z odciętych od świata i otoczonych lasami Siedlisk nie chcieli podzielić jego losu. Poza tym dysponowali niewielką siłą. Nie bez znaczenia były też osobiste znajomości. Niektórzy z upowców byli kolegami szkolnymi komendanta Wywrockiego, a kochanką Pyki była Ukrainka-członkini UPA.

W Siedliskach istniał majątek, należący w okresie międzywojennym, podobnie jak Hrebenne, do księcia Pawła Sapiehy. Był on przyjacielem Św. Brata Alberta. Zmarły w 1931 r. książę jest pochowany na miejscowym cmentarzu w pobliżu stacji kolejowej. Zachowało się tam także kilkadziesiąt kamiennych bruśnieńskich nagrobków w formie prostych lub zdobionych krzyży. Najstarszy nagrobek z czytelną inskrypcją pochodzi z 1801 r. Ze znajdującego się niedaleko cmentarza dawnego założenia dworskiego pozostały jedynie fundamenty i fragmenty piwnic dworu oraz park ze starym drzewostanem o pow. ok. 5 ha.

We wsi znajduje się murowana cerkiew greckokatolicka pw. św. Mikołaja, ufundowana przez Pawła Sapiehę w 1901 r. na miejscu poprzednich, drewnianych. Zbudowana jest na planie krzyża greckiego (równoramiennego) z centralną kopułą na bębnie nad skrzyżowaniem naw. Wewnątrz wiele elementów wyposażenia z poprzedniej cerkwi, m.in. ikonostas z przełomu XVII i XVIII w. Obok cerkwi przysadzista, drewniana dzwonnica z 1834 r

Tekst: Małgorzata Grabek na podstawie przeodnika "Polska Egzotyczna tom II" Grzegorza Rąkowskiego