Zespół Lubelskich Parków Krajobrazowych gorąco poleca do obejrzenia film pt. „Wielokulturowe dziedzictwo Roztocza Wschodniego wykute w kamieniu”, który jest niezwykłą podróżą po Roztoczu Wschodnim. Autorzy filmu zabiorą nas do niezwykłych miejsc, które kryją w sobie niezwykłe historie. Historie, które od wieków wykuwane były w kamieniu. Kamieniu, który łączył wielokulturowe społeczeństwo zamieszkujące Roztocze. A wszystko zaczęło się w Starym Bruśnie...
Film “Wielokulturowe dziedzictwo Roztocza Wschodniego wykute w kamieniu” powstał dzięki współpracy Stowarzyszenia Geoturystycznego „Roztocze Wschodnie”, Powiatu Lubaczowskiego oraz Instytutu Geografii Społeczno-Ekonomicznej i Gospodarki Przestrzennej Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie. Film dostępny jest w serwisie YouTube oraz na stronie Facebook Stowarzyszenia Geoturystycznego "Roztocze Wschodnie".
Cmentarne krzyże i figury, a także przydrożne krzyże i pomniki są trwałym elementem krajobrazu kulturowego Roztocza Wschodniego. Spotykamy je na pograniczu województw: lubelskiego i podkarpackiego, na terenie dwóch parków krajobrazowych: Południoworoztoczańskiego i Puszczy Solskiej. Obiekty te są milczącymi świadkami nieistniejącego już największego w okresie II Rzeczpospolitej bruśnieńskiego ośrodka kamieniarskiego, który skupiał się wokół niewielkiej wioski – Starego Brusna, której dziś na próżno szukać na aktualnych mapach topograficznych.
Wieś położoną u podnóża Kamiennej Góry (369 m n.p.m.), w obrębie masywu bruśnieńskich pagórów Roztocza, zamieszkiwały rodziny kamieniarskie, które kopały (łamały) kamień do rzeźb oraz kamieni młyńskich.
Pierwszymi mieszkańcami Brusna Starego byli Wołosi, z upływem lat osiedlali się tu też Rusini (dawniej tak nazywano Ukraińców), w mniejszym stopniu Polacy i Żydzi. Na początku XIX wieku w Starym Bruśnie były czynne dwa kamieniołomy. Z jednego wydobywano kamień twardy (do produkcji kamieni młyńskich), a z drugiego miękki (do produkcji krzyży, nagrobków i figur). Po pierwszej wojnie światowej rozpoczyna się powolny upadek bruśnieńskiego ośrodka kamieniarskiego. W ramach Akcji „Wisła” (w 1947 roku) przesiedlono wszystkich mieszkańców. Wioska przestała istnieć, a razem z nią zanikła spektakularna tradycja kamieniarska.
Dzięki miejscowym miłośnikom oraz pasjonatom historii prowadzona jest inwentaryzacja kamiennych krzyży i figur bruśnieńskich. Pan Grzegorz Ciećka (wraz ze Stowarzyszeniem Folkowisko) podjął się poszukiwań zaginionych, czy też zapomnianych kamiennych figur i krzyży na terenie powiatu lubaczowskiego. Efektem poszukiwań i badań w terenie jest ponad 580 obiektów, każdy z nich jest naniesiony na mapę, sfotografowany i opisany. Informacje o zinwentaryzowanych kamiennych figurach i krzyżach, które są zabytkami lokalnej kultury ludowej można znaleźć na stronie internetowej http://kamiennekrzyze.pl/.
Spośród nich wyselekcjonowano 50 najciekawszych obiektów, które tworzą wirtualną trasę turystyczną – Szlak Kamiennych Krzyży „Droga Matki”.
W 2020 roku dzięki stypendium Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego możliwa była kontynuacja inwentaryzacji kamiennych figur i krzyży bruśnieńskich. Już wkrótce zostanie przygotowana oddzielna strona www http://lubelskie.kamiennekrzyze.pl, na której znajdą się informacje o kamiennych krzyżach z terenu województwa lubelskiego.
Kamieniarka bruśnieńska stanowi unikatowe dziedzictwo, które ukształtowało krajobraz Roztocza Wschodniego i nadało mu osobliwy charakter, które dzisiaj stanowi niewątpliwą atrakcję turystyczną.
Tekst: Marcin Kozieł
Foto: Małgorzata Grabek