Fortyfikacje Twierdzy Brzeskiej na terenie Nadbużańskiego Obszaru Chronionego Krajobrazu – Ośrodek Zamiejscowy w Janowie Podlaskim

Tak o nim pisał Tomasz Święcicki w przewodniku "Opis starożytnej Polski"- tomie II, wydanym w Warszawie w 1828 roku:

"Brześć Litewski, miasto niegdyś ludne przy wbiegu Muchawca do rzeki Bugu, z zamkiem niegdyś obronnym na górze, był tu także pałac Królewski piękny z ogrodami, o których pisał już Starowolski, kollegium Jezuickie i inne klasztory i cerkwie zdobiły to miasto, początkowo przez osadę Słowian Polakom poległych założone, w XI. wieku przez Jarosława Xsiążęcia Kijowskiego zdobyte, 1182 r. przez Kazimierza Sprawiedliwego dla Polski odzyskane, który iak świadczą historycy, zamek tu zbudował. Na początku wieku XIII. od Tatarów zburzone i wkrótce przez Litwinów opanowane, przez Xiążąt Ruskich odebrane w tymże wieku, 1319 roku od Gedymina Wielkiego Xsiążęcia Litewskiego wraz z Drohiczynem na Podlasiu i Łuckiem na Wołyniu odzyskane, przez Kazimierza W. do Polski nazad wrócone, nakoniec w zamieszkach po iego śmierci przy Litwie pozostało. Maurycy de Saxe w dziełach swoich o sztuce Rycerskiéy, punkt ten za wielce w czasie woyny znaczący, kto w iego posiadaniu utrzymuje się, naznacza".

W 1830 roku, po polskim Powstaniu Listopadowym, car Rosji Mikołaj I wydał rozkaz zburzenia miasta i wybudowania na jego, znakomitym ze strategicznego punktu widzenia obszarze, potężnej Twierdzy Brzeskiej. Miasto zostało przeniesione o 3 km na wschód. Twierdza, która powstała w latach 40 XIX w. stanowiła posterunek forteczny na zachodniej granicy Rosji.

Głównym projektantem Twierdzy Brzeskiej został generałKarl Opperman. W jej skład weszła rozległa Cytadela, umieszczona na centralnej wyspie otoczonej wodami rzeki Muchawiec, przy jej ujściu do Bugu oraz zewnętrzne obwarowania –przedmościa: Kobryńskie, Wołyńskie oraz Terespolskie. Główne umocnienia połączone były ze sobą bramami i mostami, zaś Cytadelę tworzyły koliście zamknięte dwukondygnacyjne koszary obronne. Mieściło się w nich 500 kazamat (schronów), w których mogło przebywać nawet ok. 12 tysięcy żołnierzy jednocześnie.

W II połowie XIX w. dokonano modernizacji twierdzy, poszerzając ją o fortyfikacje zewnętrzne. Pierwszym fortem zewnętrznym był fort Graf Berg wzniesiony w latach 1869-1872 (obecnie teren Białorusi), natomiast w latach 1878-1888 wokół Twierdzy zbudowano I pierścień fortów zewnętrznych składający się z 10 ceglano-ziemnych fortów o oznaczeniach cyfrowych I-X (z czego dwa z nich fort VI –Terespol i fort VII – Łobaczew zostały umiejscowione po zachodniej stronie rzeki Bug).

W latach 1911-1915 przeprowadzono kolejną modernizację Twierdzy Brzeskiej i oprócz modernizacji fortów zaplanowano wówczas budowę jeszcze dodatkowych, tworzących II zewnętrzny obwód. Wzniesiono zewnętrzną linię obronną o długości 45 km, złożoną z 14 fortów, 21 punktów oporu międzypola i 5 koszar obronnych, położonych w odległości 6–7 km od twierdzy. Planowa gotowość modernizowanej twierdzy została wyznaczona na rok 1921, czemu przeszkodziła I wojna światowa. Częściowo zrealizowano następujące forty leżące po stronie Polski: fort I – Żuki, fort Ł –Lebiedziew, fort K –Kobylanyi fort O – Koroszczyn.

Podczas I wojny światowej twierdza nie została jednak wykorzystana w celach obronnych. Rosjanie opuścili ją bez walki we wrześniu 1915, podpalając miasto i niszcząc część z jej umocnień. W znajdującym się w twierdzy Białym Pałacu podpisano w 1918 roku Pokój Brzeski między bolszewicką Rosją i Niemcami. Do lutego 1919 Brześć pozostawał pod okupacją niemiecką.

Po 1919 roku po odzyskaniu przez Polskę niepodległości twierdza wraz z miastem znalazły się w granicachII Rzeczypospolitej. Do historii twierdza przeszła jeszcze dwukrotnie w latach II wojny światowej. We wrześniu 1939 roku miała miejsce jej bohaterska obrona przez Wojsko Polskie, jednak po kilku dniach zaciętej walki została zdobyta przez wojska niemieckie a później zgodnie z umową graniczną zawartą z ZSRR przekazana sowietom. W 1941 roku po ataku Niemiec na ZSRR, forteca została ponownie zdobyta przez Niemców i pozostawała w ich rękach aż do 1944 roku, kiedy to przejęła je Armia Czerwona w lipcu tegoż roku.

Władze radzieckie nadały Twierdzy Brzeskiej w 1965r. tytuł Bohatera, jej pozostałości zostały przekształcone wmuzeumupamiętniające obronę twierdzy w 1941 roku. Zaś w 1971 r. zachowane ruiny twierdzy zamieniono w kompleks memorialny, budując monumentalną bramę wejściową oraz gigantycznych rozmiarów pomniki.

W skutek działań wojennych większość fortyfikacji została poważnie zniszczona. Dziś ich pozostałości, wzniesione po lewej stronie Bugu zachowały się w postaci fortów i prochowni w miejscowościach: Koroszczyn, Kobylany, Lebiedziew, Terespol i Łobaczew w granicach Nadbużańskiego Obszaru Chronionego Krajobrazu.

Unikalna budowla inżynieryjno-fortyfikacyjna z połowy XIX i początku XX wieku, zlokalizowana na naszych ziemiach, przypomina nam o burzliwej historii naszego narodu, którą mamy obowiązek zachować i przekazać potomnym. To bez wątpienia miejsca „pamięci historycznej” i zadumy, w których jedno postrzeganie rzeczywistości jest niezmienne – to piękno otaczającej i wiecznie odradzającej się do życia przyrody.

Tekst: Magda Żychowska ZLPK OZ Janów Podlaski

Zdjęcia: Andrzej Łazeba ZLPK OZ Janów Podlaski

Źródła:

https://pl.wikipedia.org/wiki/Brze%C5%9B%C4%87

https://pl.wikipedia.org/wiki/Twierdza_Brzeska

http://www.echodnia.eu/swietokrzyskie/turystyka/art/8783583,brzesc-brama-do-bialorusi,id,t.html

„Forty. Przedmoście Terespolskie” Album powstały w ramach polsko-białoruskiego projektu „Twierdza Brześć – wspólne dziedzictwo historyczno-kulturowe”2004-2006, Koordynator: Gminny Ośrodek Kultury w Koroszczynie