Buk pospolity Fagus sylvatica – Gatunek Roku 2025 Zespołu Lubelskich Parków Krajobrazowych

Rok 2025 ustanowiliśmy rokiem buka pospolitego. Tradycja wybierania gatunków roku w Zespole Lubelskich Parków Krajobrazowych sięga 2022 roku. Jako pierwszy gatunek został wybrany najbardziej barwny ptak występujący w Polsce – żołna.

Po ograniczeniach wychodzenia z domu, kontaktów międzyludzkich a nawet przebywania na świeżym powietrzu związanych z czasem pandemii COVID 19 ten kolorowy ptak był wyrazem radości ze stopniowego łagodzenia ograniczeń. Wtedy też powstawała koncepcja pracy w naszym zespole „inwentaryzacja-ochrona-edukacja”, czyli następowania po sobie w logicznym ciągu działań na rzecz przyrody parków krajobrazowych, w którą doskonale wpisywała się idea gatunku roku. Gatunku, na którym skupione były wyjazdy terenowe w celu poznania jego lokalizacji, rozmieszczenia, diagnozowania zagrożeń, zastosowania czynności ochronnych precyzyjnie wymierzonych w jego potrzeby i  w końcu edukacji: wyjazdach terenowych z młodzieżą, prelekcjach w szkole oraz dedykowanych jemu konkursów. Każdego roku powstają nowe materiały promocyjne związane z gatunkiem roku: kalendarze, kubki, termosy, breloki oraz plakaty edukacyjne, które rozdawane są podczas prelekcji, konkursów czy wydarzeń plenerowych organizowanych przez Zespół Lubelskich Parków Krajobrazowych. Kolejnym gatunkiem roku była w 2023 roku wodniczka – ptak zagrożony wyginięciem w skali świata związany z torfowiskami węglanowymi Chełmskiego Parku Krajobrazowego, doskonały ambasador jubileuszu 40-lecia tego obszaru chronionego. W 2024 roku gatunkiem roku został koń, który łączył nasze dwa, najdalej od siebie położone parki krajobrazowe, w których mijały okrągłe „lecia”: 40-lecie Parku Krajobrazowego „Lasy Janowskie”, gdzie znajduje się prowadzona przez naszą jednostkę jedyna w Polsce hodowla zachowawcza konia biłgorajskiego i 30-lecie Parku Krajobrazowego „Podlaski Przełom Bugu”, na którego terenie zlokalizowana jest najstarsza w Polsce państwowa stadnina koni w Janowie Podlaskim.

Obecny rok to po raz pierwszy rok, który reprezentuje roślina – buk pospolity – nie bez powodu. Staramy się aby gatunek roku powiązany był jak najbardziej z bieżącymi wydarzeniami. W 2025 roku obchodzimy 30-lecie naszego najmłodszego a jednocześnie największego parku krajobrazowego – Skierbieszowskiego. To na terenie tego obszaru roślina ta dominuje w drzewostanie w dość nietypowym jak dla siebie siedlisku bo w grądzie. Park ten posiada logo z wizerunkiem liści i orzeszka bukowego. W tym roku już powstały kalendarze trójdzielne, jedno częściowe, biurkowe oraz książkowe zawierające motywy i zdjęcia tego drzewa, przygotowujemy się do wydania materiałów promocyjnych związanych z gatunkiem roku. Na wiosnę planujemy zorganizować akcję sadzenia drzew buka „30 drzew na 30-lecie Skierbieszowskiego Parku Krajobrazowego”  a w okresie jesiennym konferencję naukową z okazji 30-lecia Skierbieszowskiego Parku Krajobrazowego z sesją terenową, która pozwoli uczestnikom z całej Polski podziwiać łagodne wzgórza tego parku w najpiękniejszej odsłonie – kiedy liście buków przebarwiają się na kolor czerwony.

Poczytajmy zatem o tym dostojnym drzewie i przyswójmy wiedzę jakie znaczenia ma ta roślina dla przyrody i człowieka oraz w których parkach krajobrazowych można ją znaleźć.

Buk pospolity Fagus sylvatica jest drzewem należącym do rodziny bukowatych. Jest jednym z ważniejszych drzew leśnych Europy. W strefie klimatu umiarkowanego, na półkuli północnej występuje w 10 gatunkach. W Polsce rośnie 1 gatunek i tutaj przebiega jego północno – wschodnia granica zasięgu.

Nazwa łacińska buka Fagus pochodzi z greki phagein, co oznaczało jeść. Nazwa gatunkowa sylvatica oznacza leśny, pochodzący z lasu (z łaciny silva, w średniowieczu sylva=las). Polskie słowo buk pochodzi z języka starogermańskiego Buche lub anglosaskiego bok.

Jest wysokim drzewem, dorasta do około 35 metrów wysokości. Niektóre buki mogą jednak osiągnąć większe rozmiary. Już w 1959 roku w rezerwacie „Bukowa Góra” na Roztoczu znaleziono buk o wysokości 44,5 metra (Izdebski). Takie rozmiary osiągają buki dopiero w wieku od 100 do 250 lat. A mogą żyć nawet 500 lat.

Korona buka jest szeroka i niska, ale jeżeli rosną one w zwarciu pierwsze konary wyrastają od dwóch trzecich wysokości. Kora buka jest gładka o barwie stalowo-szarej. Z wiekiem staje się szorstkawa i porysowana ale nigdy nie jest popękana i się nie łuszczy. Dzięki niej buk jest gatunkiem łatwo rozpoznawalnym w okresie bezlistnym. W tym okresie również możemy zaobserwować charakterystyczne pąki, długie, ostro zakończone, okryte dachówkowato zachodzącymi na siebie łuskami. W kwietniu i maju buki wypuszczają młode, owłosione pędy. Młode liście są seledynowo-zielone, początkowo jedwabiście owłosione, po dojrzeniu z wierzchu błyszczące i ciemnozielone, od spodu jaśniejsze i matowe. Włoski zostają tylko na nerwach od spodniej strony. Jesienią liście przebarwiają się od żółci po ceglastą czerwień. Buk nie zrzuca na zimę wszystkich liści podobnie jak dąb i grab. Kształt liści jest jajowaty lub eliptyczny, są prawie całobrzegie lub odlegle falisto ząbkowane.

Na początku maja buk kwitnie. Jest drzewem jednopiennym to znaczy, że kwiaty żeńskie i męskie występują na jednym drzewie. Są niepozorne, rozdzielnopłciowe i wiatropylne, zebrane w kwiatostany osadzone w kątach liści na pędach jednorocznych. Kwiaty męskie są puszyste, wielokwiatowe, luźno zwisające na zielonkawych szypułkach. Kwiaty żeńskie zebrane są po dwa lub cztery w filcowatych okrywach. We wrześniu – październiku dojrzewają owoce mające postać trójgraniastych orzeszków. Osadzone są po 2 w zdrewniałej, pokrytej kolczastymi wyrostkami okrywie. Nasiona buka kiełkują nadziemnie, w zupełnej ciemności, przykryte warstwą ściółki.

Urodzaj bukwi jest nierównomierny w różnych latach. Lata nasienne zdarzają się co 5-10 lat w zależności od mikroklimatu. Jednakże, jak alarmują naukowcy, w związku z ociepleniem klimatu jest coraz mniej lat głuchych. Buki nie mają już jasnego cyklu lat nasiennych i nie są zsynchronizowane jak to było do tej pory nie tylko w jednym lesie ale nawet w całym kraju. Buki są ciepłolubne więc co roku postawione są w stan gotowości. W związku z tym nie mają możliwości odpocząć i pojawia się coraz więcej płonnych nasion. A to z kolei zagraża brakiem odnowienia populacji.

W młodości buk zwyczajny ma system korzeniowy typu palowego, z wiekiem rozrastający się w system ukośny z silnymi korzeniami sięgającymi daleko w głąb podłoża. Korzenie te zaopatrują drzewo w wodę z głębszych warstw. Buk posiada jednocześnie korzenie powierzchniowe i głębokie co jest rzadkie u drzew. Dzięki takiemu systemowi korzeniowemu buk jest silnie zakotwiczony w podłożu i najodporniejszy z naszych drzew na wiatrowały.

Buk jest drzewem klimatu morskiego (najpiękniejsze polskie buczyny znajdują się w Puszczy Bukowej pod Szczecinem). Lubi wilgotne powietrze, jest wrażliwy na silne mrozy i wiosenne przymrozki, które często warzą liście i niszczą kwiaty. Ma duże wymagania co do gleb. Rośnie na glebach żyznych i świeżych, gliniastych i gliniasto-piaszczystych, zasobnych w składniki mineralne, zwłaszcza wapień. Świetnie sobie radzi w miastach, nawet o silnie zanieczyszczonym powietrzu. Dobrze znosi cięcie i strzyżenie, można go stosować na formowane żywopłoty. Buk jest wrażliwy na wahania poziomu wody gruntowej. W lecie ma duże zapotrzebowanie na wodę.

Drewno buka jest ciężkie, twarde, łatwo łupliwe, o różowawej barwie. Cenione jest w bednarstwie, snycerstwie i tokarstwie, używane do wyrobu schodów, parkietów, w meblarstwie do produkcji giętych mebli. W przemyśle okrętowym, chemicznym, zabawkarstwie, do produkcji podkładów kolejowych. Jest bardzo kaloryczne, płonie długo i pali się jasnym płomieniem. Z buka uzyskuje się najlepszy węgiel drzewny, smołę, potaż i pak.

Buk posiada wybitną zdolność formowania własnych zespołów roślinnych. Przykładem tego jest występująca u nas w kraju buczyna karpacka, buczyna sudecka czy buczyna pomorska. Ponadto buk zwyczajny bierze udział w zbiorowiskach bukowo-grabowych, jodłowo-bukowych, a niekiedy sosnowo-bukowych.

Buczyny są priorytetowymi siedliskami przyrodniczymi Natura 2000, które zgodnie z Dyrektywą Siedliskową są objęte ochroną w krajach członkowskich Unii Europejskiej.

Właściwości buka pospolitego

Buk pospolity produkuje bardzo dobrą ściółkę, powstająca z niej próchnica, bogata w związki wapnia, przeciwdziała wyjaławianiu gleby i stwarza doskonałe warunki do rozwoju grzybów. Również ogrodnicy cenią sobie bardzo „ziemię bukową”.

Zwierzęta leśne cenią buki za ich orzeszki. Także przez ludzi buk uznawany jest za drzewo jadalne i lecznicze. Orzeszki bukowe są bogate w przyswajalne żelazo, magnez i wapń. Zawierają potas, fosfor i siarkę. Mają dużo tłuszczu i białka. W bukwach jest alkaloid fagina, która ma działanie oszałamiające, narkotyczne. Fagina łatwo rozkłada się po podgrzaniu. Jeżeli więc chcielibyśmy zjeść orzeszki bukowe można je podprażyć, fagina się rozłoży, a same orzeszki będą smaczniejsze. Z bukwi tłoczy się olej jadalny, który jest przyjemny w smaku i nie jełczeje. Rozpuszczają się w nim witamina A i karoten. Lekko upalone orzeszki bukowe używano do wyrobów cukierniczych, a silnie upalone jako namiastkę kawy. Za smaczne uważa się pojawiające się wiosną liście buka. Są lekko kwaskowate, przypominają w smaku szczaw. Pobudzają wydzielanie śliny i ożywiają człowieka. Buk pospolity ma pewne właściwości lecznicze. Surowcem są liście, młode gałązki, kora i owoce. Napar z liści i pędów buka ma działanie przeciwzapalne i uspokajające. Kora ma właściwości bakteriobójcze. Zmielone i zaparzone owoce można stosować do ogólnego wzmocnienia organizmu.

Lasy bukowe to idealne miejsca do modnych w ostatnim czasie kąpieli leśnych. Buk wycisza i uspokaja, w buczynie rośnie zdolność do dostosowania się do własnego indywidualnego rytmu.

Buk pospolity w mitach, legendach i wierzeniach

Buki pojawiają się już w mitach greckich, gdzie rosły na Olimpie, a w ich koronach mieszkały sowy i wrony morskie. U Rzymian buk był drzewem płodności, a znaczenie religijne miał dla Słowian. W koronach buków swoją siedzibę miał Swaróg – bóg ognia i światła. Słowianie musieli zauważyć, że w buki nie uderzają pioruny ześlizgując się po ich gładkim pniu i dlatego też w cieniu tych drzew stawiano domostwa lub sypano kurhany.

Fakty i liczby o buku

• Buk jest gatunkiem dominujących w siedliskach grądowych Skierbieszowskiego Parku Krajobrazowego,
• Lasy Szczebrzeszyńskiego i Południoworoztoczańskiego Parku Krajobrazowego tworzy głównie buczyna karpacka,
• Celem ochronnym rezerwatu Święty Roch znajdującym się w Krasnobrodzkim Parku Krajobrazowym jest fragment naturalnego starodrzewu jodłowo–bukowego,
• buk rośnie 40-70 cm rocznie przez 70 lat, w wieku 120 lat wzrost ustaje,
• liście buka mają powierzchnię ponad 1000 metrów kwadratowych i jest ich 600 000,
• na powierzchni liści średniej wielkości buka znajduje się 60 milionów aparatów szparkowych dbających o właściwą wymianę gazów i zawartość wody,
• duży buk pospolity produkuje dziennie około 7000 litrów tlenu, jest to ilość wystarczająca dla 50 ludzi,
• każdy hektar lasu bukowego corocznie odfiltrowuje z powietrza około 50 ton pyłu,
• w Polsce stanowi 5,8 % lasów i jest piątym drzewem po sośnie, brzozie, dębie i świerku,
• buki zaczynają owocować w wieku 60-80 lat,
• osiągając wysokość około 40 metrów jest jednym z najwyższych drzew Europy Środkowej,
• najstarszy i największy buk rośnie w województwie wielkopolskim i ma 330 lat, obwód jego pnia wynosi ponad 680 cm,
• największy żywopłot bukowy rośnie w Szkocji, ma 30 m wysokości i 500 m długości,
• w 1450 roku z drewna bukowego swoją pierwszą literę wyciął Jan Gutenberg,
• buk osiąga wiek ponad 400 lat, a w południowej Europie nawet ponad 500 lat,
• na świecie wyróżnia się 10 gatunków buka z czego: w Polsce mamy 1 gatunek (buk pospolity), w Europie 2 gatunki (buk pospolity i wschodni), w Ameryce Północnej 1 gatunek (buk wielkolistny), pozostałe gatunki występują w Azji (np. buk krymski, buk Englera, buk karbowany, buk długoogonkowy).

Widzimy zatem, że gatunek roku Zespołu Lubelskich Parków Krajobrazowych to niezwykle interesująca roślina mająca wpływ nie tylko na świat przyrodniczy tworząc charakterystyczne siedliska i zespoły, dając pożywienie i schronienie licznym zwierzętom ale również dla człowieka. I jest to dar przyrody, który oddziałuje na nas w wielu wymiarach, tym praktycznym, który jest dla większości ludzi oczywisty i ten mniej oczywisty – jako element krajobrazu dający ukojenie oczom i duszy. Wybierzmy się na wycieczkę do jednego z południowych parków krajobrazowych naszego województwa i spocznijmy po trudach wędrówki u podnóża okazałego buka. Po chwili, otoczeni brązowym kobiercem zeszłorocznych liści, srebrnymi pniami wysmukłych drzew i jasnozielonymi liśćmi rozległych koron poczujemy siłę bijącą od tego drzewa, dającą poczucie spokoju i bezpieczeństwa. Po takiej chwili w otoczeniu przyrody buczynowego lasu przekonamy się na własnej osobie, że gdy wrócimy do codziennych obowiązków spojrzymy na nie z dystansem i z nową siłą będziemy gotowi stawiać czoło wszelkim przeciwnościom losu.

Opracowanie tekstu: Małgorzata Grabek (ZLPK Oddział w Zamościu)

Przedmowa i zakończenie Paweł Łapiński (Dyrektor ZLPK)

Na podstawie:

„Encyklopedia drzew i krzewów Polski” praca zbiorowa

„Dendrologia” Włodzimierz Seneta, Jakub Dolatowski

„Atlas roślinności lasów” Leokadia Witkowska-Żuk

„Nasze drzewa leśne. Monografie popularnonaukowe. Tom 10 Buk zwyczajny” red. serii Stefan Białobok

„Gawędy o drzewach” Maria Ziółkowska

„Mityczne drzewa” Ursula Stumpf, Vera Zingsem, Andreas Hase

„Na początku było drzewo” praca zbiorowa

„Owoce z lasów i pól” Irena Gumowska