Obszar Chronionego Krajobrazu „Pradolina Wieprza”

Uchwała tworząca: Uchwała Nr XI/56/90 WRN w Lublinie z dn. 26.02.1990 r. w sprawie utworzenia systemu parków krajobrazowych i obszarów chronionego krajobrazu na terenie woj. lubelskiego (Dz. Urz. Woj. Lub. Nr 13, poz. 14).

Uchwała obowiązująca: Rozporządzenie Wojewody Lubelskiego nr 38 z dnia 16 lutego 2006 r w sprawie Obszaru Chronionego Krajobrazu „Pradolina Wieprza”.

Położenie administracyjne (powiat/gminy): Powiat lubartowski / Jeziorzany (wiejska), Michów (wiejska), Firlej (wiejska), Kock (wiejska), Kock (miejska); Powiat puławski / Puławy (wiejska), Żyrzyn (wiejska), Baranów (wiejska); Powiat rycki / Ryki (wiejska), Ułęż (wiejska) i Dęblin (miejska)

Obszar Chronionego Krajobrazu „Pradolina Wieprza” został powołany w 1990 roku. Celem jego utworzenia, było zapewnienie ochrony wysokim walorom krajobrazowym mozaiki lasów, łąk i torfowisk oraz zachowanie powiązań w ekosystemie. Największą powierzchnię Obszaru zajmują lasy oraz grunty orne, gdzie prowadzona jest tradycyjna gospodarka rolna. Łąki i pastwiska stanowią około 23 %. Na terenie „Pradoliny Wieprza” znajduje się kilka dużych kompleksów stawów hodowlanych m.in. w gminie Ułęż, gdzie głównie hodowane są karpie.

Rozległy otwarty teren Obszaru ma bardzo duże walory krajobrazowe. Dno doliny w dużym stopniu wypełniają łąki i pastwiska o różnym stopniu uwilgotnienia. Charakterystycznym elementem są liczne starorzecza, zakola i meandry. Na terenie „Pradoliny Wieprza”, rzeka tworzy ogromne zakola, łachy i wysepki, a jej brzegi porasta roślinność wodna, łąkowa jak również drzewa czy zakrzaczenia. Dolinę rzeki od strony południowej otaczają piaszczyste wydmy pochodzenia lodowcowego; zaś od strony północnej ogranicza wysoczyzna, zbudowana głównie z glin morenowych i piasków z głazami akumulacji lodowcowej.

Obszar Chronionego Krajobrazu „Pradolina Wieprza”, ma jednorodną budowę geologiczną. Skały węglanowe górnego mastrychtu (późna kreda) stanowią podłoże okryte nieciągłą pokrywą utworów neogenu oraz płaszczem osadów czwartorzędowych. Strop utworów neogenu w dolinie Wieprza położony jest na wysokości 90-100 m n.p.m. Miąższość czwartorzędu w granicach Obszaru Chronionego Krajobrazu nie przekracza z reguły 40 m, a w pradolinie Wieprza 30 m. Osady lodowcowe, rzeczno-lodowcowe, peryglacjalne zastoiskowe, a także rzeczne i jeziorne ze zlodowacenia środkowopolskiego zostały zmodyfikowane działalnością wód, dominującą na północnym przedpolu Wyżyny Lubelskiej. Głęboko wcięta dolina kopalna między Wilczanką a Ferdynandowem, której dno sięga 30 m n.p.m., jest zasypana żwirami, glinami zwałowymi i osadami piaszczystymi zlodowacenia środkowopolskiego.

Osią hydrograficzną Obszaru Chronionego Krajobrazu „Pradolina Wieprza” jest rzeka Wieprz. Obszar prawie w całości należy do dorzecza Wieprza, a niewielka jego część przy zachodniej granicy zalicza się do dorzecza Wisły. W okolicy Kocka, do Wieprza uchodzą trzy największe na Obszarze Chronionego Krajobrazu cieki: Tyśmienica, Minina, Świnka. Poza nimi do Wieprza wpada kilka mniejszych: Bylina, Zalesianka, Dąbrówka, Duży Pioter oraz kilka niewielkich cieków bezimiennych. Obok dużych rzek, występują starorzecza, niewielkie cieki naturalne i sztuczne, stawy i doły potorfowe wypełnione wodą. Znamiennym elementem krajobrazu są stawy. Do największych należą te zlokalizowane w Kocku, Przytocznie, Sobieszynie, Ułężu, Baranowie i Sarnach, oraz stawy w Lipniaku na Mininie. Na terenie Obszaru Chronionego Krajobrazu występują dwa naturalne jeziora: Jezioro Kunowskie, Jezioro Firlej.

Większe z nich (Jezioro Kunowskie) jest włączone, jako zbiornik retencyjny w system melioracyjny łąk w dolinie Czerwonki. Jezioro Firlej, z piaszczystymi brzegami jest wykorzystywane głównie, jako miejsce rekreacyjne. Wśród lasów w zachodniej części Obszaru, położone jest sztuczne jezioro Piskory, gdzie też utworzono rezerwat przyrody, mający na celu zachowanie ze względów naukowych, dydaktycznych i krajobrazowych zespołu ekosystemów wodnych, bagiennych i leśnych o dużej różnorodności biologicznej. 

Wody podziemne na Obszarze Chronionego Krajobrazu eksploatowane są z trzech pięter wodonośnych: kredowego – najbardziej wydajnego, trzeciorzędowego i czwartorzędowego – eksploatowanego powszechnie przez studnie gospodarskie.

Pokrywa glebowa nie jest zbyt zróżnicowana, wytworzona z utworów pochodzenia lodowcowego i wodnolodowcowego.

Obszar Chronionego Krajobrazu odznacza się dużą bioróżnorodnością biologiczną. Występujące tu rzadkie rośliny nie tylko związane są z łąkami czy starorzeczami, ale także z ciepłolubnymi murawami oraz lasami i borami. Występują m.in. zbiorowiska wodne, szuwarowe, torfowiskowe, łąkowe i pastwiskowe, leśne i zaroślowe, murawy napiaskowe, a także zbiorowiska chwastów gleb uprawnych. Obszar obejmuje przede wszystkim dolinę Wieprza z przylegającymi powierzchniami leśnymi oraz polami uprawnymi. Największą wartość florystyczną ma dolina Wieprza, ze względu na występujące tu rzadkie rośliny, takie jak: zawciąg pospolity, czosnek kątowaty, ożanka czosnkowa, lepiężnik kutnerowaty, rzęsa garbata, łączeń baldaszkowaty czy zamokrzyca ryżowa. Bardzo zróżnicowane są zbiorowiska roślinności szuwarowej: szuwar mannowy, szuwar manny fałdowanej, szuwar tatarakowy. Na wydmach znaleźć można rzadkie gatunki roślin naczyniowych, takich jak: mącznica lekarska, kostrzewa piaskowa, strzęplica sina, tymotka Boehmera, goździk kartuzek, rojownik pospolity oraz strzęplica polska. W okolicy kompleksu stawów Lipniak występują stanowiska rzadkich gatunków roślin, mianowicie: żabieniec lancetowaty, salwinia pływająca oraz wolffia bezkorzeniowa.

W dolinie Wieprza, a także na jego brzegach, występują rzadkie w Polsce fragmenty łęgów nadrzecznych. Największą powierzchnię zajmują zbiorowiska grądu subkontynentalnego lipowo-dębowo-grabowego, kontynentalne bory mieszane dębowo-sosnowe, a także wspomniane niżowe nadrzeczne łęgi jesionowo-wiązowe. Mniejszy jest już udział olsu środkowoeuropejskiego (ols porzeczkowy, ols torfowcowy), niżowych łęgów olszowych i jesionowo-olszowych. 

Podmokłe łąki, starorzecza, liczne pola, lasy i bagienka sprawiają, że Obszar Chronionego Krajobrazu „Pradolina Wieprza” zasiedlają gatunki o specyficznych wymaganiach środowiskowych i pokarmowych.  Można natrafić tu między innymi na ptaki z rodziny siewkowatych, brodzących, drapieżnych czy wodnych. Do najcenniejszych gatunków mających tu swoje stanowiska należą: bielik, puchacz, żuraw, bocian czarny, bączek, zimorodek, brzegówka, rybitwa czarna, kszyk, brzęczka, remiz, dziwonia. Wczesna wiosna prowokuje tu bardzo atrakcyjne sploty aspektów przyrodniczych: rozlewiska, pierwsze kwitnienie roślin, stada tokujących batalionów (wędrownych ptaków z rodziny bekasowatych), krążące czaple białe a także rybołowy. „Pradolina Wieprza” jest także siedliskiem kilku gatunków płazów, takich jak m.in.: traszka zwyczajna, ropucha szara, kumak nizinny, rzekotka drzewna, żaba wodna, żaba śmieszka i żaba trawna. Wśród gadów duże okazy zaskrońców zwyczajnych da się zaobserwować w lasach wokół stawów w Lipniaku. Osobliwością jest występowanie stanowisk żółwia błotnego, gatunku zamieszczonego w Polskiej Czerwonej Księdze. Nad rzeką zadomowiły się bobry i wydry. Trudniejszy do spotkania i zauważenia jest rzęsorek rzeczny, niewielki owadożerny ssak z rodziny ryjówkowatych.   

Na obszarze chronionego krajobrazu Pradolina Wieprza wyróżniono dwa rezerwaty:

• „Czapliniec” koło Gołębia – rezerwat faunistyczny o powierzchni około 19,04 ha, położony w gminie wiejskiej Puławy. Celem ochrony jest zachowanie miejsca lęgowego czapli siwej,
• „Piskory” - rezerwat biocenotyczny i fizjocenotyczny o powierzchni około 203,02 ha, położony w gminie Żyrzyn. Celem ochrony jest zachowanie ze względów naukowych, dydaktycznych i krajobrazowych zespołu ekosystemów wodnych, bagiennych i leśnych o dużej różnorodności biologicznej.  

W celu ochrony wartości przyrodniczych Obszaru Chronionego Krajobrazu „Pradolina Wieprza”, został wyznaczony obszar Natura 2000 „Dolny Wieprz”. Powierzchnia objęta ochroną wynosi około 8182,3 ha i swoim zasięgiem obejmuje gminy: Żyrzyn, Baranów, Ryki, Firlej, Puławy (gmina wiejska), Ułęż, Jeziorzany, Michów oraz Kock. W ostoi znajduje się jedyne istniejące w Polsce, stanowisko zastępcze marsylii czterolistnej. Roślina została tu wprowadzona w latach 1995-2000. Dolina pełni rolę korytarza ekologicznego o randze krajowej.

Ustanowiono również użytki ekologiczne, które obejmują głównie obszary torfowisk i łąk, a także śródleśnych bagien. Wśród nich wyróżniono również dwa naturalne zbiorniki wodne (Jezioro Firlej i Jezioro Kunowskie) o dużych walorach krajobrazowych i z ciekawą roślinnością wodną. Na terenie Obszaru wyróżniono ponad 250 pomników przyrody (sędziwe drzewa), w tym pomniki wieloobiektowe w gminie Ułęż.

W obrębie Obszaru Chronionego Krajobrazu „Pradolina Wieprza” zachowały się dość liczne zabytki z czasów nowożytnych. Stare kościoły zachowały się w Baranowie, Bobrownikach, Jeziorzanach, Firleju i Sobieszynie. Na uwagę zasługują otoczone parkami klasycystyczne dwory w Kocku i Sobieszynie oraz małomiasteczkowa i wiejska zabudowa w Jeziorzanach, Bobrownikach, Kocku i Sobieszynie. 

Kock

Pałac Jabłonowskich w Kocku został wzniesiony w 1780 roku na miejscu dawnego zamku Firlejów dla księżnej Anny z Sapiehów, Jabłonowskiej. Budowlę w stylu klasycystycznym zaprojektował architekt Bogumił Zug. Fasada została ozdobiona portykiem jońskim, a elewacja ogrodowa parterowym portykiem toskańskim. Taras zaś został obrzeżony balustradą. Z tarasu pałacu rozciąga się malowniczy widok na park i stawy. Obecnie pałac jest siedzibą Domu Opieki Społecznej im. M. Rataja.

Klasycystyczny kościół p.w. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny został zbudowany w latach 1779-1780 według projektu Szymona Bogumiła Zuga. Frontową elewację tworzy sześciokolumnowy portyk z tympanonem. Przy świątyni stoją dwie dzwonnice wzniesione na planie kwadratu. Kościół był dwukrotnie przebudowywany.

Firlej

W Firleju należy zwrócić uwagę na czworoboczny rynek z zabudową pochodzącą z przełomu XIX i XX wieku. Niektóre domy zachowały konstrukcje zrębową i są uznawane za obiekty zabytkowe. 

Drewniany kościół parafialny zbudowano w 1880 roku. Przy nawie znajduje się kruchta i 2 kaplice, które nadają kościołowi kształt krzyża. Przy prezbiterium znajduje się zakrystia, nad nawą wieżyczka z sygnaturką. Wewnątrz kościoła znajdują się trzy ołtarze drewniane: 

• Główny rokokowy z XVIII wieku z obrazem Przemieniania Pańskiego z XIX wieku (jest to kopia obrazu znajdującego się w świątyni w Kazimierzu Dolnym nad Wisłą),
• Dwa ołtarze boczne z XVIII/XIX wieku z elementami rokokowymi: Ołtarz po prawej stronie z obrazem Matki Bożej, po lewej z dużym krucyfiksem. 

W kaplicach stoją konfesjonały dębowe z 1930 roku. Po lewej stronie kaplicy stoi chrzcielnica z 1930 roku. W schowku kościoła złożono ołtarz polowy I Pułku Ułanów z 1831 roku, który to odniósł zwycięstwo w bitwie pod Firlejem. Obok kościoła znajduje się murowana dzwonnica z 1907 roku.

Sobieszyn

Klasycystyczny pałac w Sobieszynie został wybudowany na przełomie XVIII i  XIX wieku . Wejście główne do pałacu spięte parą kolumn toskańskich dźwigających taras piętra z żeliwną balustradą. Pałac stanowi część zespołu pałacowo-parkowego. Należą do niego dwie oficyny na dziedzińcu pałacowym i resztki parku. 

Zespół przestrzenny Zespołu Szkół im. Kajetana hr. Kickiego został wybudowany w XIX wieku. Prowadzi do niego malownicza aleja lipowa uznana za wieloobiektowy pomnik przyrody. Całość tworzy zwartą osiową kompozycję, w skład, której obecnie wchodzą m.in.: zabytkowy budynek szkoły „dyrektorówka”, dworek modrzewiowy oraz budynki gospodarcze. 

Godny uwagi jest neogotycki kościół parafialny p.w. Podwyższenia Krzyża Świętego. Został zbudowany w latach 1893-1896 i ufundowany przez Kajetana hr. Kickiego. Kościół zaprojektował warszawski architekt Paweł Wóycicki. Nieopodal kościoła znajduje się plebania z eklektycznymi elementami oraz zabytkowy drzewostan parku przykościelnego.

Obszar Chronionego Krajobrazu „Pradolina Wieprza”, podobnie jak Nadwieprzański Park Krajobrazowy jest terenem z dużym potencjałem turystyki wodnej a także rowerowej. Głównie znany jest ze spływów kajakowych, podczas których niezwykłe wrażenie robią liczne meandry oraz atrakcyjna przyroda z bogatą roślinnością i licznym ptactwem. 

Podróż kajakiem umożliwia także poznanie wielu ciekawych miejsc i miejscowości, ich historii i cennych zabytków. Występowanie licznych stawów w obrębie Obszaru Chronionego Krajobrazu sprzyja uprawianiu wędkarstwa. Obleganym turystycznie i rekreacyjne miejscem jest bez wątpienia Jezioro Firlej. Piaszczyste plaże i połać jeziora są atrakcyjne głównie latem, gdy wysokie temperatury zachęcają do zażywania nie tylko kąpieli słonecznych, ale także tych wodnych. Wczasowicze mogą korzystać z wypożyczalni sprzętu wodnego, w którym znajdują się m.in.: kajaki, rowery wodne, gokarty oraz rowery klasyczne. Zarówno lokali gastronomicznych jak i miejsc noclegowych w Firleju nie brakuje.

Oprócz wymienionej powyżej miejscowości bazę noclegową tworzą głownie ośrodki agroturystyczne w gminie Żyrzyn, gminie Ułęż oraz Baranowie. 

Obszar Chronionego Krajobrazu „Pradolina Wieprza” przecinają liczne szlaki rowerowe stanowiące dla turystów-obserwatorów przyrody unikalne miejsca do obserwacji bogatych  i zróżnicowanych ekosystemów. Są to między innymi szlaki w gminie Baranów: 

• Żółty szlak (pętla wokół gm. Baranów) –Trasa szlaku przebiega przez Obszar Chronionego Krajobrazu "Pradolina Wieprza" na dystansie 29,79 km. Szlak umożliwia aktywny wypoczynek na łonie natury oraz kontakt z dziewiczą przyrodą. Najniżej położony punkt na trasie znajduje się w dolinie Wieprza na północny wschód w miejscowości Baranów (ok. 124 m n.p.m.) na terenie Specjalnego Obszaru Ochrony Natura 2000 "Dolny Wieprz", najwyższy natomiast - w okolicach miejscowości Śniadówka (ok. 173 m n.p.m.).
• Czarny szlak (Zagóźdź-Kośmin) - Trasa szlaku przebiega przez Obszar Chronionego Krajobrazu "Pradolina Wieprza" na dystansie 42,18 km. Szlak prezentuje wysokie walory krajobrazowe, znajduje się na nim przepiękny rezerwat "Piskory", mozaika lasów, łąk i torfowisk.

Przez Dolinę Środkowej Wisły i Obszar Chronionego Krajobrazu „Pradolina Wieprza” przebiega również:

• Szlak Bursztynowy Greenways (Puławy-Dęblin) - Tereny te są wyjątkowo bogate w liczne gatunki zwierząt i roślin. Przy szlaku znajdują się rezerwaty: „Piskory” i „Czapliniec”. Mimo, iż większość trasy jest utwardzona i wydawać by się mogło, że rowery terenowe nie są konieczne, na pewnych odcinkach bardziej praktyczne okażą się rowery wyposażone w przerzutki.

Tekst: Michał Zieliński