Obszar Chronionego Krajobrazu „Kozi Bór”

Uchwała tworząca: Uchwała Nr XI/56/90 WRN w Lublinie z dn. 26.02.1990 r. w sprawie utworzenia systemu parków krajobrazowych i obszarów chronionego krajobrazu na terenie woj. lubelskiego (Dz. Urz. Woj. Lub. Nr 13, poz. 14).

Uchwała obowiązująca: Uchwała NR XII/184/2015 Sejmiku Województwa Lubelskiego z dnia 27 listopada 2015 r. w sprawie Obszaru Chronionego Krajobrazu „Kozi Bór”.

Położenie administracyjne (powiat/gminy): Powiat puławski / Żyrzyn (wiejska), Końskowola (wiejska), Kurów (wiejska), Markuszów (wiejska); Powiat lubartowski / Abramów (wiejska), Kamionka (wiejska); Powiat lubelski / Garbów (wiejska)

Obszar Chronionego Krajobrazu ”Kozi Bór” powołany został dla ochrony rozległych kompleksów leśnych i łąkowych położonych między Puławami a Kozłowieckim Parkiem Krajobrazowym oraz dla zachowania powiązań przestrzennych między terenami o wysokiej aktywności biologicznej. Za szczególnie warte ochrony wskazywano zachodnią część Obszaru. Tworzą go Lasy Żyrzyńskie z wieloma ponad stuletnimi drzewami, będące naturalnym buforem dla Zakładów Azotowych w Puławach. Poza obszarami leśnymi w „Kozim Borze” znajdują się także rozległe łąki bogate w gatunki rzadkich i chronionych roślin. 

Według  podziału  strukturalno  –  geologicznego  Pożaryskiego  omawiany  Obszar położony  jest  w   północnej części tzw. Rowu Mazowiecko-Lubelskiego, jednostki wyodrębnionej jako środkowa część brzeżnego zapadliska wschodnioeuropejskiej platformy prekambryjskiej. Na podłożu krystalicznym występuje tu pełny profil stratygraficzny poczynając od osadów paleozoicznych, których strop stanowią osady kambryjskie do głębokości ponad 1000 m, na utworach czwartorzędowych kończąc. Pokrywa czwartorzędowa obejmuje osady plejstoceńskie, wykształcone w postaci glin zwałowych, piasków i żwirów wolnolodowcowych oraz piasków, żwirów rzecznych, mad i mułków  zastoiskowych. Najmłodszymi utworami są osady holoceńskie reprezentowane przez mułki i piaski rzeczne, namuły piaszczysto-żwirowe i mułkowate, namuły torfiaste oraz torfy.

Najważniejsza rolę w ukształtowaniu współczesnej rzeźby terenu Obszaru odegrało zlodowacenie środkowopolskie. Obszar „Koziego Boru” ma więc charakter zdenudowanej równiny morenowej, osiągającą wysokości od 170-180 do maksymalnie 197 m n.p.m. Monotonię równiny urozmaicają  szerokie i podmokłe doliny rzek i cieków wodnych oraz tzw. Góry Orlickie czyli wydmy w okolicach Orlicy o wysokości względnej dochodzącej do 20 m. 

„Kozi Bór” leży w strefie klimatu umiarkowanego, o widocznych wpływach klimatu kontynentalnego. Średnia roczna temperatura powietrza wynosi 10,5 stopni C; średnia temperatura najcieplejszego miesiąca (lipca) – 21,6 stopni C, a średnia temperatura najzimniejszego miesiąca (stycznia) – 3,1 stopnia C. Ilość dni zimowych szacuje się na 94 dni, a średnia ilość dni letnich – 93 dni. Opady roczne w tym rejonie wynoszą: 750-760 mm. W okresie letnim są dwukrotnie większe niż w okresie zimowym.

Warunki glebowe należą do średnich. Dominujące gleby pseudobielicowe nie sprzyjają zbyt wysokim plonom. Przekłada się to na sposób wykorzystania miejscowych gruntów.

„Kozi Bór” charakteryzuje się wyraźna dwudzielnością. Część zachodnia porastają zwarte kompleksy leśne należące do Skarbu państwa i gospodarowane przez Administracje Lasów Państwowych, części środkowa i wschodnia to z kolei łąki i pastwiska. Grunty orne znajdują się jedynie w okolicach osiedli ludzkich.  

Sieć wodna „Koziego Boru” jest uboga. Największa część Obszaru leży do dorzeczu Syroczanki będącej prawym dopływem Kurówki. Syroczanka jest najzasobniejszą w wodę rzeką Obszaru. Uchodzą do niej mniejsze cieki: ciek spod Amelina, Bielkowa, ciek spod Łąkoci oraz ciek spod Deby. Mniejsze fragmenty omawianego terenu należą do dorzecza Mininy, a północno-zachodnie odwadnia ciek zwany Duży Pioter, będący dopływem Wieprza. Wszystkie duże cieki są uregulowane i towarzyszy im sieć rowów melioracyjnych. Otwarte zbiorniki wodne na terenie „Koziego Boru” to kompleksy stawów rybnych w okolicy Żyrzyna, w Abramowie, Starościnie i w Dębie. Na łąkach w okolicy Wólki Kątnej znajduje się szereg torfianek, a w Górach Orlickich pomiędzy wymami liczne oczka wodne. 

Przyrodniczo Obszar „Kozi Bór” jest niezwykle zróżnicowany. W kompleksach leśnych dominują bory mieszane i świeże z udziałem rzadkiego dębu bezszypułkowego. Dość często spotyka się bory wilgotne, zbiorowiska grądowe oraz przekształcone łęgi i olsy. Rzadko występują bory bagienne i dąbrowy świetliste. Lasy to w większości różnowiekowe sośniny. Stanowią one ok 90% drzewostanu. Towarzyszą im: dąb szypułkowy i bezszypułkowy, brzoza brodawkowata i omszona, topola osika i lipa drobnolistna. W podszycie występują najczęściej: grab, kruszyna, leszczyna, jarzębina i jałowiec. W dolinach rzek i cieków wodnych zachowały się zespoły zaroślowe i szuwarowe oraz zbiorowiska wielkich turzyc.  Z kolei torfowiska wysokie wykształciły się w zagłębieniach terenu na obszarach leśnych, a niskie i przejściowe wzdłuż cieków wodnych. Zbiorowiska łąk zajmują największa powierzchnię ze środowiska nieleśnych. Choć niegdyś meliorowane to mają jednak bogaty skład. Tworzą je mieszanki traw: kupkówki pospolitej, rajgrasu wyniosłego, stokłosy bezostnej czy tymotki łąkowej. Szuwary śródleśne spotykane są gównie wzdłuż niewielkiej rzeki Granicy i Syroci, oraz wzdłuż rowów melioracyjnych. Dominują w nich trzcina pospolita, i pałka szerokolistna oraz turzyce: błotne, pęcherzykowate, zaostrzone i sztywne. Rośliny wodne reprezentują moczarka kanadyjska, grążel żółty i grzebień biały. 

W Obszarze Chronionego Krajobrazu „Kozi Bór” napotkamy na szereg roślin rzadkich i chronionych. M.in. są to: lilia złotogłów, wawrzynek wilczełyko, podkolan biały, kukułka szerokolistna, skrzyp olbrzymi, orlik pospolity czy mieczyk dachówkowaty. 

Najcenniejszymi obszarami pod względem faunistycznym są lasy oraz tereny wzdłuż cieków wodnych. W rejonie lasów stwierdzono obecność wielu ptaków m.in: myszołowów, trznadla, lerki, świstunki, kapturki, świergotka drzewnego, sójki, kosa czy śpiewaka. Na terenach podmokłych i łąkach napotkamy m. in.: derkacza, słowika szarego, łozówkę, gąsiorka, rycyka, krwawodzióba, dziwonię, czajkę, łyskę, krzyżówkę, perkoza, kokoszkę, czernica, głowienkę, cyraneczkę czy bociana biały. Na szczególna uwagę oprócz licznie występującego derkacza uwagę zwraca rycyk i krwawodziób - są to gatunki bardzo wrażliwe na zmiany środowiska i ich występowanie świadczy o unikalnych walorach przyrodniczych tych terenów. Pola uprawne i zadrzewione śródpola to miejsca występowania m.in. przepiórki i ortolana oraz białorzytki i świergotka polnego. Podmokłe łąki zasiedlają rzadkie, osiadłe motyle silnie związane z danym terenem. Ich obecność świadczy o trwałości i niezmienności biotopu. Odkryto stanowiska rzadkich gatunków motyli związanych z wilgotnymi łąkami m.in.: czerwończyka fioletka i kilka gatunków modraszków. Z lasami związane są: miesiak strużnik oraz mieniak tęczowiec (A. iris). Ciekawostką jest jedyne stwierdzone na terenie „Koziego Boru” stanowisko w Polsce motyla Caloptilia suberinella. Na wielu stanowiskach stwierdza też się pazia królowej. Ssaki reprezentują jelenie, sarny, dziki, lisy i zające. Coraz częściej wypatrzeć można wędrujące łosie.  

Na terenie Obszaru znajdują się dwa pomniki przyrody, są to okazale dęby bezszypułkowe, w Barłogach i Łąkoci. W „Kozim Borze” znajdują się też 4 użytki ekologiczne chroniące zarastające leśne śródleśne zbiorniki wodne. 
Na terenie Koziego Boru niewiele jest obiektów zabytkowych. Są to: założenia parkowe w Żyrzynie i Orliczu oraz kościół z okresu międzywojennego i dwie kapliczki w Starościnie. Pomniki upamiętniające tragiczne wydarzenia z okresu II wojny znajdują się w Olempinie i Kruku – wioski te ucierpiały w wyniku niemieckich pacyfikacji, pomnik w Syrach postawiono na pamiątkę bitwy partyzanckiej. 

Piękno krajobrazu „Koziego Boru” oraz mozaika lasów łąk i pól sprawia, że jest idealne miejsce na relaks. Szczególnie w aktywnej formule. Miejscowe gminy zadbały o sieć szlaków rowerowych, które włączone do sieci Burszynowego Szlaku Greenaways, pozwalają na dokładną penetrację całego Obszaru. Na szczególnie zainteresowanych przyrodą czeka szlak ornitologiczny Gminy Markuszów nad zbiornikiem wodnym Duży Ług. Na odcinku niecałych dwóch kilometrów zlokalizowano punkty widokowe, czatownie do skrytej obserwacji ptaków oraz tablice informacyjne.     

Tekst: Michał Zieliński