Uchwała tworząca: Uchwała Nr XI/56/90 WRN w Lublinie z dn.26. 02.1990 r. w sprawie utworzenia systemu parków krajobrazowych i obszarów chronionego krajobrazu na terenie woj. lubelskiego (Dz. Urz. Woj. Lub. Nr 13, poz. 14).
Uchwała obowiązująca: Rozporządzenie Nr 42 Wojewody Lubelskiego z dnia 17 lutego 2006 r. w sprawie Obszaru Chronionego Krajobrazu „Dolina Ciemięgi”.
Położenie administracyjne (powiat/gminy): Powiat lubelski / Jastków (wiejska), Wólka (wiejska), Niemce (wiejska)
Niewielka rzeczka Ciemięga i jej dolina uznane zostały za warte ochrony ze względu na wyróżniający się krajobraz o zróżnicowanych ekosystemach, wartościowy ze względu na możliwość zaspokajania potrzeb związanych z turystyką i wypoczynkiem, a także pełnioną funkcją korytarza ekologicznego.
Choć budowa geologiczna Obszaru Chronionego Krajobrazu „Dolina Ciemięgi” jest złożona i występują tu osady wielu formacji geologicznych, to utwory przedmezozoiczne nie mają odzwierciedlenia w krajobrazie. Dla krajobrazu za to główne znaczenie mają utwory młodsze, czyli skały paleocenu i górnej kredy, w których wyżłobione jest dolina rzeki Ciemięgi. Na rzeźbę terenu nie wpływają utwory trzeciorzędowe (piaski i mułki oligoceńskie), a minimalnie utwory glacjalne i fluwioglacjalne (gliny zwałowe, miejscami porozdzielane żwirami, piaskami ze żwirami, mułkami i drobnymi piaskami. Czwartorzędowe osady Płaskowyżu Nałęczowskiego związane są ze zlodowaceniem środkowopolskim. Podczas zlodowacenia bałtyckiego na Płaskowyżu Nałęczowskim osadził się less, który pokrywa całą powierzchnię Obszaru, z wyjątkiem dna dolin. Miąższość pokrywy lessowej na terenie Obszaru Chronionego Krajobrazu „Dolina Ciemięgi” wynosi 5-15 m.
Krajobraz Obszaru można określić jako lekko falista wierzchowina lessowa urozmaicona przez liczne wąwozy i głębocznice oraz płytkie zagłębienia bezodpływowe tzw. wymoki. Dominujący elementem krajobrazu jest oczywiście dolina Ciemięgi. Można podzielić ją na dwa różniące się od siebie odcinki. Górny, do Ciecierzyna, jest prawie, że prostoliniowy i ma strome przeszło dwudziestometrowe brzegi. Dolny odcinek, od Ciecierzyna do ujścia, przybiera bardziej kręty przebieg a dolina przełamuje się pomiędzy węglanowymi wzgórzami. Towarzyszą jej liczne starorzecza, których brak w górnym odcinku.
Klimat Płaskowyżu Nałęczowskiego, na którym położony jest Obszar Chronionego Krajobrazu „Dolina Ciemięgi” kształtuje się pod wpływem polarnych mas napływającego na ten teren. Przeważają wiatry południowo-zachodnie i zachodnie. Zima i lato są długie, za to przejściowe pory roku krótkie. Okres wegetacyjny trwa do początku kwietnia do pierwszej dekady listopada i wynosi 216 dni w roku. Przeciętnie w roku notuje się 150 dni z opadami. Średnia roczna temperatura powietrza wynosi 7,4 stopni Celsjusza (18,5 stopni w lipcu, -3,8 w styczniu). Sama dolina rzeki Ciemięgi charakteryzuje się podwyższonymi wartościami wilgotności powietrza w stosunku do warunków panujących na wierzchowinie, a także niższymi temperaturami powietrza wynikającymi z mniejszego nasłonecznienia.
Gleby „Doliny Ciemięgi” zostały wytworzone z lessu i osadów pochodnych. Należą one do gleb o bardzo dobrych właściwościach rolnych. Stąd i cały Obszar, za wyjątkiem ścisłego dna doliny, ma charakter wybitnie rolniczy. Dominuje dziedziną jest ogrodnictwo, zarówno polowe jak i szklarniowe.
Obszar Chronionego Krajobrazu „Dolina Ciemięgi” to wąska dolina z niewielkim pasmem łąk otoczona polami uprawnymi, urozmaiconymi niewielkimi zadrzewieniami. Taka mieszanka warunków siedliskowych przekłada się na zróżnicowanie występującej tu flory i fauny. Za najcenniejsze zbiorowiska uważane są płaty roślinności ciepłolubnej zajmujące nasłonecznione, południowe zbocza doliny Ciemięgi oraz niektóre niezalesione wąwozy, szczególnie te strome, nieużytkowane rolniczo. W zbiorowiskach tych występuje szereg rzadkich gatunków flory stepowej. Są to m.in.: miłek wiosenny, oman szerokolistny, oman niemiecki, turzyca niska, turzyca Michela, kosaciec bezlistny i inne. Zbiorowiska o charakterze leśnym występują jedynie w pojedynczych wąwozach oraz fragmentarycznie na zboczach i dnie doliny. Choć pochodzą ze sztucznych nasadzeń i są eksploatowane to zachowały skład zbliżony do naturalnego, zawłaszcza w warstwie krzewów i runa. W cienistych wąwozach i na zboczach doliny o ekspozycji północnej dominuje wielogatunkowy grąd, na który składają się graby, dęby i lipy uzupełnione osiką.
W runie pojawiają się rzadkie rośliny np. typowa dla terenów górskich paproć - zanokcica skalna lub zwiastująca wiosnę śnieżyczka przebiśnieg. Na lepiej nasłonecznionych zboczach dominującym gatunkiem staje się dąb, a towarzyszy mu sosna i świerki. Za najcenniejszy fragment lasów w „Dolinie Ciemięgi” uważa się las w okolicach Ciecierzyna. Z rzadkich roślin występują tam: wawrzynek wilczełyko, wisienka karłowata i lilia złotogłów.
Na terenie zalewowej doliny Ciemięgi występują resztki dawnych łęgów, czyli niewielkie skupienia olchy i wierzby. Pokrywa łąkowa doliny Ciemięgi to naturalne zbiorowiska wysokich turzyc oraz zbiorowiska łąkowe. W dolinie można znaleźć sporo rzadkich roślin, np.: podejźrzona księżycowego, nasięźrzała pospolitego czy pełnika europejskiego.
Warto też wspomnieć o zadrzewieniach przyzagrodowych i przydworskich (w Ciecierzynie, Snopkowie i Pliszczynie) - ich łączna powierzchnia dorównuje bowiem objętości drzewostanów leśnych. W sumie jest to kilka tysięcy drzew: lipy, kasztanowce, wiązy, dęby w tym także gatunki egzotyczne takie jak: jałowiec wirginijski czy klon srebrzysty.
Bogaty świat zwierzęcy „Doliny Ciemięgi” świadczy o zachowaniu środowisk o cechach naturalnych i dogodnych dla bytowania zwierząt. Z ciekawszych gatunków ptaków lęgowych występujących na łąkach oraz związanych ze środowiskiem wodnym należą: krzyżówka, czajka, kszyk, rycyk, łozówka, trzciniak, perkozek, perkoz dwuczuby, łabędź niemy, łyska, zimorodek, brzegówka. W lasach i na terenach zadrzewionych zadomowiły się – wilgi oraz dzięcioły: zielony, dzięciołek i krętogłów. Na uwagę zasługują również gatunki gnieżdżące się na terenach zabudowanych, jak: bocian biały, białorzytka, kopciuszek. Z grupy gatunków ginących lub silnie zagrożonych wyginięciem stwierdzono występowanie: krogulca i przepiórki.
Fauna ssaków zlewni rzeki Ciemięgi, reprezentowana jest głównie przez gatunki pospolite, tj.: jeż, tchórz, łasica, kuna domowa, lis, piżmak, karczownik czy bóbr. Gady reprezentowane są przez trzy gatunki: jaszczurkę zwinkę, zaskrońca. Sporadycznie spotyka się żmiję zygzakowatą. Liczne sadzawki, oczka wodne, potorfia i ich najbliższe otoczenie są miejscem rozrodu i bytowania kilku gatunków płazów: traszki grzebieniastej, rzekotki drzewnej, kumaka nizinnego, ropuch – szarej i zielonej. Dość licznie występują żaby – wodna i trawna.
Na terenie Obszaru Chronionego Krajobrazu „Dolina Ciemięgi” powołano cztery pomniki przyrody. Są to okazałe stare drzewa: lipy drobnolistne rosnąca przy plebanii w Dysie i przy dworze w Bernatówce, dąb szypułkowy oraz aleja lipowa składająca się 9 drzew w parku dworskim w Pliszczynie. W bliskim sąsiedztwie Obszaru na szczególna uwagę zasługuje aleja lipowa okalająca drogę biegnącą od Dysa do Nasutowa i łącząca Obszar Chronionego Krajobrazu „Dolina Ciemięgi” z Kozłowieckim Parkiem Krajobrazowym. Składa się na nią ponad 700 drzew.
Wschodnia część Obszaru częściowo graniczy, a częściowo pokrywa się z Obszarem Natura 2000 Bystrzyca Jakubowicka (PLH 060096). Obejmuje on swoim zasięgiem dolny ujściowy odcinek Ciemięgi do Bystrzycy. Obszar pokryty jest przeważnie łąkami. Wśród nich znajdują się starorzecza, oraz kompleks stawów hodowlanych. Wśród ciekawych roślin napotkamy tutaj rzadką i chronioną roślinę z rodziny selerowatych – staroduba łąkowego. Środowisko wodne jest ostoją kumaka nizinnego. Na zboczach dolinnych napotkamy płaty roślinności ciepłolubnej.
W Obszarze Chronionego Krajobrazu „Dolina Ciemięgi” znajduje się kilka ciekawych zabytków. W zachodniej skrajnej części Obszaru znajduje się zespół pałacowo-parkowy w Snopkowie. XIX–wieczny klasycystyczny pałac otoczony jest przez zabytkowy 20-hektarowy park. W centralnej części Obszaru znajduje się podniesiony z ruiny „Dwór Anna” w Jakubowicach Konińskich. Jest to sięgająca XV wieku gotycko-renesansowa szlachecka „budowla rezydencjonalna”. Towarzyszy jej odtworzony według renesansowej mody „ogród włoski”. Stosunkowo niedaleko, w części Dysa zwanej Bernatówką, znajduje się kolejny dwór - jest to eklektyczna budowla z początku XX wieku. Z kolei ozdobą Dysa jest kościół z XVI wieku w stylu renesansu lubelskiego. W pobliżu znajduje się cmentarz z wieloma zabytkowymi nagrobkami. W Dysie ponadto są dwa stare młyny oraz pomnik lotników polskich upamiętniający stacjonowanie Pułku Lotniczego „Warszawa”. Kolejny dwór, z połowy XIX wieku, znajduje się w wschodniej części Obszaru, w Pliszczynie. Otoczony jest zabytkowym i cennym parkiem.
Wzdłuż doliny Ciemięgi wytyczony jest szlak pieszy znakowany kolorem niebieskim. Może być on z powodzeniem wykorzystywany także przez rowerzystów gdyż prowadzi drogami szutrowymi. Po lokalnych drogach asfaltowych poprowadzone są gminne szlaki rowerowe. Naturalna bazą noclegową dla chcących zwiedzić Obszar Chronionego Krajobrazu „Dolina Ciemięgi” jest nieodległy Lublin. Szukający noclegu bezpośrednio nad Ciemięgą powinni skierować swoje kroki do Dworu Anna w Jakubowicach Konińskich lub do Ośrodka Rekolekcyjnego w Pliszczynie.
Tekst: Michał Zieliński