Nadbużański Obszar Chronionego Krajobrazu (powiat hrubieszowski)

Uchwała tworząca: Rozporządzenie Nr 2 Wojewody Zamojskiego z dnia 20.01.1997 r. w sprawie wyznaczenia obszaru chronionego krajobrazu pod nazwą „Nadbużański Obszar Chronionego Krajobrazu” (Dz. Urz. Woj. Zam. Nr 6, poz. 18).

Uchwała obowiązująca: Rozporządzenie Nr 47 Wojewody Lubelskiego z dnia 21 lutego 2006 r. w sprawie Nadbużańskiego Obszaru Chronionego Krajobrazu.

Położenie administracyjne (powiat/gminy): Powiat hrubieszowski / Horodło (wiejska), Hrubieszów (wiejska), Mircze (wiejska)

POŁOŻENIE

Utworzony w 1997 roku Nadbużański Obszar Chronionego Krajobrazu zajmuje powierzchnię 11 970 ha i obejmuje fragment doliny Bugu pomiędzy miejscowościami : Kryłów i Horodło. W podziale administracyjnym kraju obszar ten leży na wschodnich terenach trzech gmin: Horodło, Hrubieszów i Mircze. Wschodnia granica NOCHK biegnie wzdłuż granicy z Ukrainą, na całej długości (59,5 km) opierając się na rzece Bug, która bierze swój początek na Wyżynie Podolskiej stanowiąc na odcinku ponad 300 km granicę Polski z Ukrainą i Białorusią. Granica południowa NOCHK pokrywa się z północną granicą Dołhobyczowskiego Obszaru Chronionego Krajobrazu.

RZEŹBA TERENU

Malowniczość krajobrazu tych terenów wynika z sąsiedztwa dwóch mezoregionów: wzniesień Grzędy Horodelskiej oraz obniżenia terenu zwanego Kotliną Hrubieszowską. Walory krajobrazowe potęguje nieuregulowana, silnie meandrująca rzeka Bug, która przebija się przez wzniesienia, tworząc strome skarpy oraz malownicze rozlewiska i urokliwe odcinki starorzeczy. Różnice wysokości bezwzględnych na całym obszarze NOCHK są stosunkowo niewielkie, najniższy punkt znajduje się w dolinie Bugu na południe od Horodła (172,8m n.p.m.), natomiast najwyższym punktem Grzędy Horodelskiej jest wyniosłość w okolicach Strzyżowa (230,7m n.p.m.)
Charakterystyczny dla tego obszaru jest niemal całkowity brak lasów, porastających jedynie 3,3% jego powierzchni. Niewielkie kompleksy leśne spotyka się jedynie w środkowej i południowej części obszaru w okolicach miejscowości Ślipcze i Husynne. Przyczyną tak niskiej lesistości jest bardzo dobra jakość gleb powstałych na lessowej skale macierzystej. Gleby wytworzone na lessach mają doskonałe właściwości fizyczne, są przewiewne, przepuszczalne, a jednocześnie mogą magazynować duże ilości wody. To właśnie jest przyczyną wylesiania i wykorzystywania gruntów przede wszystkim na cele rolnicze. Należy podkreślić, że dominują tutaj żyzne czarnoziemy.

WODY

Nadbużański Obszar Chronionego Krajobrazu położony jest w zlewni rzeki Bug. Źródła tej rzeki, mającej 722 km długości, znajdują się poza granicami Polski, w Gołogórach, u stóp krawędzi Podola. Bug jest rzeką o śnieżno – deszczowym ustroju zasilania, z wyraźnym wezbraniem roztopowym w kwietniu, przy czym najniższe przepływy notuje się we wrześniu. Koryto Bugu na odcinku przepływającym przez NOCHK silnie meandruje i często tworzy odcięte starorzecza. Do Bugu na tym obszarze, wpływają dwie rzeki: Huczwa i Bukowa oraz dwa cieki bez nazwy. Na terenie NOCHK znajdują się trzy niewielkie jeziora. Największym, a zarazem najgłębszym z nich jest „Kacapka”, uznana w 2002 roku za użytek ekologiczny. Jeziora te są pochodzenia krasowego i położone są wśród pól uprawnych wsi Zosin i Łuszków. Powstały w plejstocenie jednak ich kształt odbiega od typowych jezior polodowcowo – rynnowych i jest bardziej koncentryczny.

KLIMAT

W Nadbużańskim OCHK notuje się przewagę mas powietrza polarnomorskiego i polarnokontynentalnego oraz zaznaczające się tutaj, w wyższym stopniu niż w zachodniej części kraju, cechy kontynentalizmu. Średnie roczne sumy opadów wynoszą ok. 620 mm. Najwięcej opadów notuje się w lipcu (ok. 89mm). Pokrywa śnieżna zalega średnio około 120 dni. Najcieplejszym miesiącem jest lipiec z temperaturą średnią 18,4 ⁰C, a najzimniejszym styczeń i luty ze średnią wieloletnią od -4,0⁰C do -3,5⁰C. W miesiącach od stycznia do października, dominującym tutaj kierunkiem wiatru jest kierunek zachodni, natomiast w pozostałych miesiącach przeważają wiatry z kierunku wschodniego. Najmniejsze zachmurzenie notuje się w sierpniu i we wrześniu, kiedy to średnia kształtuje się na poziomie 52 – 55 %, natomiast grudzień jest zazwyczaj najbardziej pochmurnym miesiącem w roku ze średnim zachmurzeniem ok. 80%.

SZATA ROŚLINNA

W szacie roślinnej omawianego obszaru dominują zbiorowiska dolin rzecznych. Lasy i zarośla wierzbowe występujące wzdłuż koryta Bugu należą do zespołu wiklin nadrzecznych. Gatunkami panującymi są wierzba wiciowa i wierzba trójpręcikowa, rosnące na brzegach rzeki, w zasięgu przeciętnych stanów wody. Zarośla wiklinowe występują tu jako trwałe zbiorowiska naturalne, co związane jest z zahamowaniem sukcesji przez coroczny spływ kry, uniemożliwiający wyrastanie drzew. W zasięgu wysokich stanów wód występuje łęg topolowo – wierzbowy.
W dolinie Bugu i mniejszych cieków wodnych zdecydowanie panują eutroficzne zbiorowiska trawiaste: szuwar trawiasty i łąka owsicowa. To ostatnie zbiorowisko charakteryzuje się obecnością szlachetnych miękkolistnych traw darniowych, takich jak owsica łąkowa.
Na stromych lessowych i wapiennych zboczach doliny nadbużańskiej wykształciły się bogate w gatunki murawy z roślinnością ciepłolubną, z zanikającym na Zamojszczyźnie zespołem fioletowo kwitnącej szałwii łąkowej i rutewki mniejszej. Są one reliktem ciepłego okresu w historii Ziemi, który nastąpił po ostatnim lodowaceniu. W tym czasie, na niemal bezleśny obszar Polski wkroczyły gatunki związane z regionami: śródziemnomorskim i czarnomorskim. Spośród nich spotykamy tu m.in. jedyne w Polsce stanowisko szczodrzeńca zmiennego oraz osobliwe rośliny pasożyty: zarazy, z powodu braku chlorofilu wyglądające na zwiędłe lub uschnięte. 
Do ciekawostek przyrodniczych NOCHK należy jezioro „Kacapka”, z typowo strefowym układem roślinności. Znaczną powierzchnię lustra wody zajmuje zespół grzybieni białych, w strefie przybrzeżnej – zespół trzcin i oczeretów, w strefie brzegowej – zespoły turzycowe, zaś w zewnętrznej otulinowej spotyka się fragmenty zespołów ostrożeniowego i rajgrasowego.

FAUNA

Pod względem faunistycznym Nadbużański Obszar Chronionego Krajobrazu jest słabo poznany. Nie prowadzono tutaj kompleksowych badań świata zwierzęcego, a jedynie wybiórcze obserwacje fauny.

Ssaki

W obrębie NOCHK występuje kilkanaście gatunków ssaków. Systematyczne inwentaryzacje prowadzone przez koła łowieckie potwierdzają tutaj obecność zwierząt łownych: jelenia, sarny, dzika, lisa, jenota, zająca, borsuka i kuny leśnej. Spotykane są tu również gatunki chronione, między innymi suseł perełkowany. Na terenach położonych w pobliżu rzeki Bug obserwuje się ślady obecności bobra europejskiego i wydry. 

Ptaki

Ptaki są najbardziej reprezentatywną i najlepiej poznaną gromadą zwierząt zamieszkujących NOCHK. Opisywany teren najliczniej zasiedlają gatunki ptaków związane z polami, zakrzaczeniami, zadrzewieniami śródpolnymi, łąkami, a także gatunki związane ze zbiornikami i ciekami wodnymi. Na terenie obszaru stwierdzono 96 gatunków ptaków. Za dużą osobliwość faunistyczną można uznać występowanie na tym terenie takich gatunków, jak: rybitwa białoskrzydła, białowąsa i czarna. W miejscowości Kosmów występuje jedna z największych w regionie kolonia czapli siwej. W miejscowościach : Wieniawka i Strzyżów znajdują się stanowiska żołny. Zasięg występowania tego gatunku osiąga tutaj północną granicę i jest wielką osobliwością. Często w okolicach użytku ekologicznego „Błonia Nadbużańskie” można zaobserwować bociany czarne przylatujące prawdopodobnie z Ukrainy. Oprócz wyżej wymienionych występują tutaj inne gatunki tj. kruk, myszołów, jastrząb, błotniak stawowy  i łąkowy, puszczyk, pustułka, muchołówka białoszyja oraz jerzyk.

Gady, płazy i ryby

Na obszarze NOCHK spotyka się m.in.: jaszczurkę zwinkę, zaskrońca zwyczajnego i żółwia błotnego. Spośród płazów wymienić należy: ropuchę szarą, rzekotkę drzewną, kumaka nizinnego, traszkę zwyczajną. W wodach rzeki Bug występują : amur biały, karaś, karp, leszcz, lin, okoń, płoć sandacz, sum, kleń, jaź i szczupak.

FORMY OCHRONY

Tereny wzdłuż Bugu znajdują się w obrębie europejskiej sieci obszarów chronionych „Natura 2000”; a cały odcinek rzeki w obrębie NOCHK wchodzi w skład obszarów specjalnej ochrony ptaków pod nazwą „Dolina Środkowego Bugu”. 
Do innych form ochrony zalicza się użytek ekologiczny, jakim jest „Kacapka”. Jezioro  o pow. 16,72 ha, położone jest między polami uprawnymi wsi Zosin i Łuszków w gm. Horodło. Głównym celem ochrony są występujące na tym terenie rzadkie  gatunki zwierząt i roślin. Szczególnie licznie reprezentowane jest tu ptactwo wodne i wodno-błotne.
Drugi użytek ekologiczny pn. „Błonia Nadbużańskie”, położony w dolinie Bugu na odcinku od Czumowa do Gródka, obejmuje ochroną między innymi obecnie już tylko niewielką kolonię śródpolną, spotykanego wyłącznie w województwie lubelskim susła perełkowanego oraz płaty roślinności stepowej, z zanikającymi w naszym kraju gatunkami flory: żmijowcem czerwonym, goryczką krzyżową, wężymordem stepowym, gipsówką, zawilcem wielkokwiatowym i astrem gawędką.

ZABYTKI ARCHITEKTURY

Z ciekawszych zabytków, które przetrwały do dnia dzisiejszego na szczególną uwagę zasługują:

• ruiny zamku w Horodle, nazywane „Wałami Jagiellońskimi” lub „Zamczyskiem”,
• kościół parafialny pw. Św. Jacka i MB Różańcowej w Horodle, wybudowany w latach 1739-1758,
• drewniana cerkiew w Horodle z roku 1928/32,
• ruiny zamku w Kryłowie z końca XV w,
• późnobarokowy pałac w Strzyżowie z końca XVII w.,
• pałacyk w Czumowie.

Ponadto w obrębie NOCHK znajduje się wiele parków podworskich, wpisanych do rejestru zabytków, m.in.: w Strzyżowie, Wieniawce, Moroczynie, Kryłowie, Kosmowie i Czumowie. 

HISTORIA I KULTURA

Nadbużański Obszar Chronionego Krajobrazu, jak również tereny sąsiednie, penetrowane były przez społeczności zbieracko – łowieckie już 9 tys. lat p.n.e. Około 4 tys. lat p.n.e. napłynęły tutaj społeczności wczesnych kultur rolniczych. W Gródku odkryto ślady życia ludności kultury pucharów lejkowatych (3100-2500 r. p.n.e.). W pierwszym tysiącleciu naszej ery zamieszkiwała tu ludność określana mianem kultury łużyckiej. Przez ok. 200 lat (II0IV w. n.e.) w Kotlinie Hrubieszowskiej żyli skandynawscy Goci. Ta krótka część historii tych miejsc zasługuje na szczególną uwagę. Goci przybyli prawdopodobnie z wyspy Skandza w wybrzeży Szwecji. Jak na owe czasy wykształcili bardzo rozwiniętą społeczność, budowali piętrowe domy z kanalizacją, znali tajniki powlekania metali – cynkowali, srebrzyli i złocili, znali również jedwab. Największą tajemnicą Gotów był ich rytuał pogrzebowy. W grobowcach znajdowane są niekompletne ciała zmarłych, pozbawione kończyn dolnych, niekiedy głowy, zdarzają się również szczątki samych kończyn. Ok. 375 r., w wyniku licznych najazdów wojowniczych plemion (m.in. Hunów) , Goci opuścili tereny Kotliny Hrubieszowskiej.  Od wczesnego średniowiecza, na obszarze tym obserwuje się coraz większy wpływ kultury Słowian. Pierwsze grodziska i osady, powstające tutaj od VII wieku to : Gródek Nadbużański, Strzyżów, Wołajowice, Czermno. W XIV w. tereny te stały się miejscem zbrojnej rywalizacji. Do boju stanęły wówczas: odradzająca się Polska Kazimierza Wielkiego, Litwa rozszerzająca swe granice kosztem ziem ruskich oraz chylący się ku upadkowi mongolski Chanat Złotej Ordy. Wiek XVII i XVIII był dla tych terenów bardzo tragiczny: częste napady tatarskie, moskiewsko – kozackie, szwedzkie, saskie i rosyjskie, doprowadziły do tego, że ziemie te nie mogły wydźwignąć się z wielkiego upadku. W okresie rozbiorów (1772-1795) tereny te zostały zagarnięte przez Austrię. W roku 1809, po wojnie z Austrią weszły w skład Księstwa Warszawskiego, a następnie, w 1815 r. – w skład Królestwa Polskiego i włączone do Carskiej Rosji.
Jedną z ważniejszych miejscowości, o dużym znaczeniu historycznym dla NOCHK jest Horodło. Pierwsze wzmianki o tym miejscu pochodzą z roku 1287, kiedy książę halicki zapisał żonie sioło Horodel. To właśnie w tej miejscowości w 1413 roku ponownie podpisano unię między Polską a Litwą. Tutaj także w 1861 roku odbyła się manifestacja patriotyczna dla uczczenia rocznicy podpisania Unii Horodelskiej, skutkiem czego było wprowadzenie przez zaborcę stanu wojennego w całym Królestwie Kongresowym. Wydarzenia te upamiętnione zostały usypaniem kopca ziemnego w pobliżu Horodła.

ŚCIEŻKI EDUKACYJNE

Ścieżka historyczno – przyrodnicza „Królewski Kąt”
Długość: 7 km
Lokalizacja: Nadbużański Obszar Chronionego Krajobrazu, Gmina Hrubieszów 
Właściciel: Gmina Hrubieszów (wytyczona przy współudziale ZLPK)
Oznakowanie: znaki niebieskie
Tablice: 

• Grodzisko w Gródku
• Suseł perełkowany
• Nadbużański Obszar Chronionego Krajobrazu
• Błonia Nadbużańskie
• Bóbr europejski
• Rzeka Bug
• Pałacyk w Czumowie 

Ogólna charakterystyka ścieżki: Tereny, przez które prowadzi ścieżka obejmują ekosystemy nieleśne, wodne i szuwarowe doliny Bugu od Czumowa do Gródka. Obszar ten pod względem faunistycznym i florystycznym zaliczany jest do obiektów o najwyższej wartości w skali kraju. Do wyjątkowo cennych należy roślinność kserotermiczna porastająca zbocza doliny Bugu i ostoja ptactwa wodnego. Równie ważne w naszym dziedzictwie kulturowym jest X-wieczne grodzisko w Gródku i XIX-wieczny pałacyk w Czumowie. „Królewski Kąt”  jest to miejsce, którędy w 1018 r. Bolesław Chrobry przeprawiał się przez Bug, podczas wyprawy na Kijów.