Łukowski Obszar Chronionego Krajobrazu

Uchwała tworząca: Uchwała Nr XVII/99/86 WRN w Siedlcach z dn.28.10.1986 r. w sprawie obszarów chronionego krajobrazu (Dz. Urz. Woj. Siedl. Nr 11, poz. 130; zm. Dz. Urz. z 1990 r. Nr 13, poz. 221, Dz. Urz. z 1991 r. Nr 7, poz. 182, Dz. Urz. z 1993 r. Nr 8, poz.166).

Uchwała obowiązująca: Uchwała NR XLII/625/2018 Sejmiku Województwa Lubelskiego z dnia 13 lipca 2018 r. w sprawie Łukowskiego Obszaru Chronionego Krajobrazu.

Położenie administracyjne (powiat/gminy): Powiat łukowski / Łuków (wiejska), Łuków (miejska), Stoczek Łukowski (wiejska), Stoczek Łukowski (miejska), Stanin (wiejska)

W okresie zlodowacenia środkowopolskiego (w jego maksymalnym zasięgu) na terenie Łukowskiego OCK wykształcił się krajobraz przedstawiający lekko falistą równinę, urozmaiconą łagodnymi dolinkami cieków wodnych. Do najciekawszych form rzeźby terenu należą: moreny czołowe i ich partie krawędziowe, ozy, wydmy, doliny rzeczne i głazy narzutowe.

W krajobrazie obszaru dominują lasy, zajmując ok. 50 % jego całkowitej powierzchni, następnie grunty rolne stanowią ok. 34 %, duży jest także udział łąk i użytków zielonych - ponad 10%, resztę stanowi zabudowa i infrastruktura.

Wśród lasów dominantem są drzewostany borowe, z przewagą borów sosnowych, suchych i wilgotnych ze znaczną domieszką jodły. W wilgotnych zagłębieniach występują grądy, olsy i łęgi olchowe i olchowo-jesionowe.

Na terenach użytkowanych rolniczo (gł. w gminie Stoczek Łukowski) dominują gleby uboższe: bielicowe i pseudobielicowe, wytworzone z piasków luźnych i słabo gliniastych, te żyźniejsze to gleby brunatne, czarne ziemie, a w pradolinie Krzny: muły, mursze i torfy. 

Wody w granicach Łukowskiego OCK zajmują ok. 85 ha, z czego stojące ok. 45 ha, reszta przypada na wody bieżące. Wszystkie wody z tego terenu odpływają i brak jest dopływu wód rzecznych z zewnątrz. Część zachodnia obszaru należy do zlewni Świdra, zaś część wschodnią odwadnia Krzna Północna i Południowa. Ponadto w lasach uroczyska Jagodne swe początki biorą także rzeki: Bystrzyca, Kostrzyń i Wilga.

Krzna Południowa bierze swój początek w środkowej części głównego kompleksu leśnego – Jagodne w tzw. bagnie Jata, przy czym nie ma ona jednego wyraźnego źródła, to rozległy teren z którego wody wypływając sączą się powoli i łączą w niewielki ciek - źródłowy odcinek Krzny. Krzna Północna zaś, także na terenach bagiennych, na północny-wschód od Południowej. Obie płyną w kierunku wschodnim, łączą się w Krznę w okolicach Międzyrzeca i wpadają do Bugu pod Terespolem. Świder w swym górnym biegu także składa się z dwóch cieków: Świdra Lewego zw. Południowym i Prawego zw. Północnym. Łączą się ze sobą we wschodniej części Stoczka Łukowskiego a zaczynają swój bieg w okolicach kompleksu Jamielnik i zachodnich krańców kompleksu Jagodne. Główne biegi obu rzek zasilane są przez liczne, bezimienne dopływy. Na obrzeżach Łukowa, na wschodniej granicach Łukowskiego Obszaru, na Krznie Południowej zbudowano Zalew Zimna Woda o powierzchni ponad 20 ha. 

Klimat w tym regionie charakteryzuje się przewagą wpływów kontynentalnych. Na obszarze gminy przeważają wiatry z kierunków zachodnich, średnia roczna temperatura wynosi ponad 7°C, amplitudy temperatur są tu większe od przeciętnych w kraju, średnie opady atmosferyczne na tym terenie wynoszą ok. 500 mm. Opady śniegu występują 50-70 dni w roku, najczęstsze w grudniu i styczniu, okres zimy trwa ok. 100-110 dni w roku, wiosny – 40-50 dni, lata – 110-115 dni, natomiast jesieni 80-95 dni.

Flora Łukowskiego Obszaru Chronionego Krajobrazu była obiektem badań już w końcu XIX w. i dotyczyła ona przede wszystkim obszaru rezerwatów „Jata” i „Topór”. W latach 80 – tych XX w. w wyniku przeprowadzonych badań terenowych stwierdzono występowanie 792 gatunków roślin naczyniowych oraz 111 gatunków mszaków. Najcenniejszymi przedstawicielami flory są m.in. chronione: widłaki, rosiczki, wawrzynek wilczełyko, pomocnik baldaszkowaty, lilia złotogłów, storczyki, bagno zwyczajne, grzybienie białe, kocanki piaskowe. Obszar cechuje także duża różnorodność zbiorowisk roślinnych oraz naturalna struktura i skład florystyczny wielu płatów zbiorowisk wodnych, nadwodnych oraz łąkowych i leśnych.

Łukowski Obszar Chronionego Krajobrazu został dobrze zbadany pod względem awifauny, jest ona reprezentowana przez ok. 120 gatunków. Na szczególną uwagę zasługują bocian czarny, orlik krzykliwy, dzięcioł czarny i białogrzbiety, błotniak stawowy i łąkowy, muchołówka mała, puchacz i trzmielojad. Licznie występują tu: gąsiorek, lerka czy jarzębatka. Obszar zamieszkiwany jest przez różne grupy zwierząt bezkręgowych i kręgowców, jednakże najcenniejszym przedstawicielem są wśród ssaków - wilk, zaś wśród płazów – traszka grzebieniasta a gadów – żółw błotny.

W granicach województwa lubelskiego utworzono 3 rezerwaty przyrody – najstarsze, utworzone w 1933 r. to Jata i Topór, zaś Kra Jurajska w 1980 r., natomiast na terenie woj. mazowieckiego są nimi Kulak (1983 r.) i Dąbrowy Seroczyńskie (1987 r.):

• Jata – to leśny rezerwat przyrody, powołany dla zachowania wielogatunkowego lasu o charakterze naturalnym z udziałem jodły, występującej tu na północno-wschodniej granicy swego zasięgu. Rezerwat pod względem prawnym został utworzony w 1933 r. Następnie po zniszczeniach z okresu II wojenny światowej i dewastacji powojennej, w 1952 r. następuje restytucja rezerwatu i rozpoczyna się jego ponowna ochrona. W 1984 r. rozszerzono obszar rezerwatu do 1116,96 ha i wprowadzono podział na rezerwat ścisły i częściowy. W chwili obecnej zachodnia część rezerwatu (przylegająca do drogi Żdżary – Domanice przez Jagodne) o powierzchni 337,42 ha, objęta jest ochroną ścisłą, pozostała część, o powierzchni 779,52 ha, to rezerwat częściowy. Z bagien na terenie rezerwatu wypływają rzeki Krzna Północna i Krzna Południowa. W obrębie rezerwatu napotykamy lasy podmokłe (Łęg olszowo-jesionowy i ols porzeczkowy), grądy, bór jodłowy i mieszany jodłowy, skraje rezerwatu, stosunkowo najwyżej położone zajmują porastają bory oraz bory mieszane. Drzewostany całego rezerwat tworzą: jodła, jawor, dąb, świerk, sosna a także mniej licznie lipa, klon, wiąz, olsza i jesion. Znaczna część tego drzewostanu to ponad 100-letnie drzewa. W warstwie runa rezerwatu występują gatunki rzadkie i objęte ochroną: lilia złotogłów, kukułki, kruszczyk szerokolistny, gnieźnik leśny, bagno zwyczajne, widłaki jałowcowaty, goździsty i wroniec, wawrzynek wilczełyko, bluszcz pospolity . Faunę rezerwatu stanowią m.in. chrząszcz – zagłębek bruzdkowany, traszka grzebieniasta, zaskroniec, padalec, żmija zygzakowata, żółw błotny (od 2015 r.),  z ptaków: orlik krzykliwy, bocian czarny, żuraw, dzięcioł średni, muchołówka mała, trzmielojad, gil, krzyżodziób. Ssaki reprezentują m.in. nietoperze, łosie, sarny, jelenie i dziki, bobry, borsuki, lisy i jenoty. Od 2012 r. notowana jest stała obecność wilków, aktualnie w ilości 10-12 osobników. Wartość rezerwatu podkreślają walory historyczne. Tereny te stanowiły bazę operacyjną i kryjówkę powstańców z 1863 r. z oddziału księdza Stanisława Brzóski. Na terenie rezerwatu działały również silne zgrupowania partyzanckich oddziałów Armii Krajowej w czasie II Wojny Światowej. Przez teren rezerwatu biegną:  dydaktyczna ścieżka przyrodnicza "Rezerwat Jata" (leśniczówka Jata – pomnik żołnierzy AK o długości 4,6 km), zielony szlak pieszy: Szlak Powstańców Styczniowych ks. Brzóski, a także żółty szlak rowerowy: Leśniczówka Jata - pomnik partyzantów polskich i radzieckich – pomnik ks. Brzóski – Żdżary.
• Topór – najmniejszy z rezerwatów jodłowych o powierzchni 56,53 ha, który znajduje się w północno-zachodniej części kompleksu Kryńszczak, w leśnictwie Jagodne. Obiektem ochrony jest zachowanie zbiorowisk leśnych z udziałem jodły pospolitej poza granicą jej zasięgu na  Wyżynie Lubelskiej. Na glebach żyźniejszych spotkamy tu graby, lipy oraz rzadki na niżu jawor. Z kolei w runie często występują gatunki charakterystyczne dla łęgów. Rosną tu również bardzo rzadki widłak wroniec, kruszczyk błotny i paproć zachyłka trójkątna. Na terenie rezerwatu swoje ostoje ma m.in. orlik krzykliwy, bocian czarny, żuraw i puchacz.
• Kra Jurajska – rezerwat przyrody o powierzchni 8 ha, ustanowiony w 1980 r. dla ochrony unikalnego w skali świata złoża amonitów. Amonity są wymarłą grupą zwierząt, znaną tylko z wykopalisk. Znalezione tu muszle powstały ponad 100 milionów lat temu. Występują w tzw. czarnej krze jurajskiej, zalegającej na głębokości ok. 2 m. Muszle amonitów zachowały swą naturalną barwę i skład. Zespół skamieniałości zawiera także wiele innych grup zwierząt np. ślimaki, małże, belemnity, otwornice, czy ryby. 
• Kulak – rezerwat przyrody (1983 r.) ustanowiony na terenie gm. Stoczek Łukowski (woj. lubelskie) i gm. Wodynie w woj. mazowieckim. W części północnej graniczy z rezerwatem Dąbrowy Seroczyńskie. Jego powierzchnia wynosi 46,17 ha. Rezerwat charakteryzuje się interesującą konfiguracją terenu, bogatym inwentarzem zbiorowisk roślinnych oraz ciekawą florą z gatunkami chronionymi i rzadkimi. Przedmiotem ochrony było  zachowanie w szczególności stanowiska rosiczki długolistnej, ale także m.in. rosiczki okrągłolistnej, kruszczyka szerokolistnego i listery jajowatej.
• Dąbrowy Seroczyńskie – to leśny rezerwat przyrody położony w gminie Wodynie (woj. mazowieckie), który zajmuje powierzchnię 550,15 ha, granicząc od południa z rezerwatem Kulak. Celem jego utworzenia była ochrona lasów liściastych – dąbrów świetlistych i grądów na terenie uroczyska Seroczyn. Osobliwością jest skład gatunkowy i struktura drzewostanu oraz skład florystyczny runa. Drzewostan budują oba gatunki dębów: szypułkowy i bezszypułkowy, zajmują one ok. 60 % powierzchni leśnej, drzewostany sosnowe – ok. 38% zaś brzozowe ok. 2%. W runie tych lasów można spotkać np. lilię złotogłów, podkolana białego, listerę jajowatą, orlika pospolitego oraz turówkę leśną. Interesująca jest także fauna: jastrząb, dudek, muchołówka mała, orzechówka, dzięcioł średni, dzięcioł czarny,  jaszczurka zwinka, rzekotka drzewna oraz padalec. Z gatunków ssaków obserwowano kunę leśną, domową i łosie. Bogaty, chociaż dotychczas nie badany, jest również świat owadów.

Pomniki przyrody stanowią jeden z cenniejszych elementów przyrody o szczególnej wartości naukowej, kulturowej i historycznej. Niewątpliwie są wyjątkową ozdobą krajobrazu. Łukowski Obszar Chronionego Krajobrazu uchodzi za ubogi w te obiekty ochrony, spotykane są pojedyncze chronione drzewa na terenie obu województw, ale na szczególną uwagę zasługuje wielogatunkowa aleja w Gręzówce. 

O dużej wartości tego obszaru świadczy fakt, że ok. połowy jego całkowitej  powierzchni stanowi Natura 2000, z czego ostoja ptasia Lasy Łukowskie zajmuje 11.488,4 ha, zaś siedliskowa Jata – 1.188 ha. Lasy Łukowskie są ważnym składnikiem korytarza ekologicznego Podlasie południowe, które łączy się obszarem Łuków-Radzyń oraz zostały uznane za jeden z 32 obszarów węzłowych o znaczeniu krajowym w sieci Econet (w którym rezerwat Jata stanowi biocentrum).

Teren Łukowskiego Obszaru Chronionego Krajobrazu ma bogatą przeszłość historyczną i stanowił ważne ogniwo walk powstańczych w 1831 r. i 1863 r. Pod Stoczkiem Łukowskim 14 lutego 1831 r. rozegrała się zwycięska bitwa wojsk polskich z Rosjanami. Upamiętnia ją obelisk wzniesiony w 100 rocznicę bitwy. Okolice Stoczka Łukowskiego i Łukowa były także ważnym miejscem działania oddziałów powstańczych powstania styczniowego. Bagna Jaty były miejscem schronienia oddziałów powstańczych ks. St. Brzóski. Ranny w bitwie pod Staninem chronił się w lasach Jaty do kwietnia 1865 r. Upamiętnia to pomnik wzniesiony przez leśników łukowskich w 1928 r. w pobliżu Dąbrówki. Bagno Jata i otaczające kompleksy leśne były również miejscem kryjówek żołnierzy Narodowych Sił Zbrojnych i Armii Krajowej oraz partyzantów polskich i radzieckich w czasie II wojny światowej. 20 lipca 1944 r. w pobliżu szosy Łuków-Siedlce, w lesie Kryńszczak, podczas wykonywania działań bojowych w ramach akcji „Burza”  rozegrała się  bitwa między partyzantami a wycofującymi się Niemcami. W nierównej walce poległo 25 żołnierzy Armii Krajowej, znana jest jako Bitwa pod Gręzówką a w jej miejscu  znajduje się pamiątkowa płyta granitowa i brzozowy krzyż.

W granicach opisywanego obszaru, w środku kompleksu leśnego Lasy Łukowskie, nieopodal rezerwatu Jata znajdowała się wieś Jagodne. Pierwsze wzmianki o niej pochodzą z XV w. Wieś oddalona była na zachód od Łukowa o 17 km i rozciągała się na długości 3 km, miała dobrą drewnianą zabudowę a jej krańce wieńczyły budynki leśnictw. Od strony wsi Żary było to leśnictwo „Jata” a od Domanic „Jagodne”. Przed II wojną światową wybudowano tu szkołę, był tu „Dom Ludowy” i sklep „Społem”. Ciężki był los mieszkańców tej wioski podczas wojny i okupacji, gdyż wspierali oni partyzantów, ale największy dramat przeżyli po wyzwoleniu w 1953 r. W dniu 1 sierpnia 1953 r. wszyscy mieszkańcy Jagodna zostali wysiedleni na Ziemie Odzyskane, w okolice Olsztyna, a wieś zrównano z ziemią. Pretekstem do wysiedlenia było prawdopodobnie wspieranie po wojnie partyzantki antykomunistycznej. W 60 rocznicę tych tragicznych wydarzeń (2013 r.) został postawiony symboliczny głaz, upamiętniający te tragiczne wydarzenia na rozdrożu nieopodal miejscowości Żdżary. Aktualnie w miejscu wspomnianej wsi Jagodne znajduje się poligon wojskowy, wykorzystywany przez Wyższą Szkołę Oficerską Sił Powietrznych w Dęblinie. Przebywanie ludności cywilnej na jego terenie jest zabronione.

Łukowski Obszar Chronionego Krajobrazu to miejsce o szczególnych wartościach przyrodniczych, sławne przede wszystkim za sprawą jodły – królowej Lasów Łukowskich (na północno-wschodniej granicy naturalnego zasięgu), a także miejsc pamięci historycznej. Bogactwo świata przyrody dotąd kompleksowo nie badane, podobnie jak tajemnice Jaty i jej okolic z pewnością przyciągają wielu naukowców, ale i turystów.

Bibliografia:

• M. Ciosek, J. Branowska, E. Celińska "Łukowski Obszar Chronionego Krajobrazu" dokumentacja podstawowa, Siedlce 1982
• Monografia przyrodnicza pod red. R. Zielony, J. Nowakowska "Jata. Rezerwat przyrody, Miejsce pamięci”, Wyd. Lasy Państwowe, Warszawa 2017
• A. Goławski, A. Dombrowski, Z. Kasprzykowski „Lasy Łukowskie PLB060010 (IBA PL061)” z publikacji „Ostoje ptaków w Polsce – wyniki inwentaryzacji część I” pod red. S. Chmielewskiego i R. Stelmacha, 2009